Kelami Bir Paradigma Olarak İlk İnsan Ontolojisinin Kaynaklarına Eleştirel Bir Yaklaşım

İnsanın yeryüzü serüveni hakkında merak ettiği en önemli konulardan biri ontolojik kimlik arayışıdır. İnsan, varlığına dair tarihi, dini ve bilimsel olarak elde ettiği birçok bilgiyi değerlendirmiş ve her çağda bir varoluş teorisi geliştirmeye çalışmıştır. Bu bazen tarihi köklerine dönerek bir sondaj yapmayı, bazen elindeki dini ve/veya bilimsel veriyi analiz etmeyi bazen de çevresindeki kültürlerin sahip oldukları varoluş teorilerinden yararlanarak kendi varlık süreçlerini anlamlı kılacak bir anlatıyı benimsemesini sağlamıştır. Bu mantıktan hareketle ilk insanın kimliği konusu her çağda edinilen bilgiler ışığında farklı anlatımlarla yeniden ele alınarak anlatımı bazen değişen bazen de eklenen yeni bilgilerle şekillendirilen hikâyeler, mitolojik ya da dini referanslarla zihin dünyasına sunulmuştur. Aynı kurgunun İslam düşünce dünyasında da benzerliklerin veya farklılıkların yaşanması ihtimaline karşılık ilk insan sayılan Hz. Âdem ve kıssasına dair verilerin bilgi kaynaklarının incelenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu noktada Âdem kavramı semantik yönden ele alınmakta ve mitolojilerden başlayarak günümüze değin ilk insanın varoluşuna dair anlatılar incelenerek değerlendirmelerde bulunulmaktadır. Kökenine ilişkin birçok kültür ve dini inanışta kullanılan Âdem isminin geçirdiği semantik sürecin incelenmesi konuya ilişkin kanaatleri daha belirgin bir hâle getirmektedir. Çünkü Âdem kelimesinin zengin bir anlam içeriğine sahip oluşu; bu varlığın yapısal özelliği, kıssa içindeki öznelliği, türüne dair kapsayıcılığı ve cinsiyeti hakkında önemli ipuçları vermektedir. Ayrıca bu kelimenin hangi inanışlarda nasıl anlaşıldığının incelenmesi, konuya ilişkin ayrıntıların ortaya çıkışı ve nasıl şekillendiğinin anlaşılması, İslam kültürünün geçmişin bilgisinden ne kadar etkilendiğini anlamak bağlamında önemini vurgulamaktadır. Mitolojik anlatılarda insanın yaratılışına dair göze çarpan ilk konu, tanrıların kendileri için yeryüzünü imar etmek amacıyla yarattıkları insanı bizzat yeryüzünde var etmiş olmalarıdır. Benzer üsluplarla yaratılışı anlatılan ilk insan, bazen topraktan meydana gelirken bazen basit bir gerekçe ile herhangi bir şeyden bazen de doğumla yeryüzünü teşrif etmiştir. Ayrıca ilkel, antik ve doğu mitolojilerinin tanrıça motiflerinde Kitab-ı Mukaddes’in sunduğu ataerkil kabulün aksine kutsallığın dişil varlıklarla da temsil edildiği görülmektedir. Bu durum aslında başlangıçta insan cinsinin herhangi birinin diğerinden önce ve değer bakımından üstün olmadığını, görev ve sorumluluklar bağlamında eşit bir yapıda olduklarını göstermesi bakımından önemlidir. Ancak daha sonraları bu durumun kurumsallaşan dinlerde erkek lehine üstünlüğe dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Ehl-i Kitap açısından ilk insan konusu incelendiğinde konunun mecrası insan odağından bütün bir ırkı ilgilendiren boyuta taşınmaktadır. Burada Hz. Âdem’e Yaratanı tarafından verilen özel yetilerle elde ettiği “kutsallık”, Yahudi ırkının da kutsal sayılmasına imkân sağlaması yönüyle Hz. Âdem’in ve kıssasının önemini artırmaktadır. Hıristiyanlık açısından ise Hz. Âdem’in işlediği günah dolayısıyla insanoğlunun da cennetten çıkmasına sebep olarak gösterilen “asli günah” olgusu ve vaftiz geleneği dikkate alındığında konu Yahudiliğin aksine günah teolojisine dönüştürülmektedir. Bilgi ve kültür etkileşimlerinin olduğu bu anlatımların, Kur’ân’a aykırı olan kısımları hariç, anlatılardaki iddialar ve görüşler neredeyse İslam kültür ve geleneğinin kabulleriyle uyum göstermektedir. Bunun sebebi olarak da iç içe yaşanılan bölgelerin topluluklarının birbirleriyle birçok yönden etkileşimde oldukları görülebilir. İslam düşünce geleneğinde de ilk insanın yaratılış sürecini anlatan ayetler ışığında yapılan yorumlar dikkate alındığında, bölgesel anlatımların benzer yönlerinden etkilendikleri anlaşılmaktadır. Ayrıca Mezopotamya kültürlerindeki yaratılış hikâyelerinin, üslubu bakımından ortak bir anlatım etrafında birleşerek birbirleriyle uyum içinde olmaları, yaratılış konusunda ilk insan ile ilk peygamberin farklı kişiler olduğu düşüncesinin oluşmasını engellemektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kelam, Ontoloji, Yaratılış, İlk İnsan, Âdem, Kalam, Ontology, Creation, First Man, Adam

A Critical Approach to the Sources of Early Human Ontology as a Theological Paradigm

One of the most important issues that people wonder about their adventure on earth is the search for ontological identity. People evaluated many historical, religious and scientific information about human existence and tried to develop a theory of existence in every age. This enabled him sometimes to make a sounding by going back to his historical roots, sometimes to analyze the religious and/or scientific data he had, and sometimes to adopt a narrative that would make his own existence processes meaningful by making use of the existence theories of the cultures around him. Based on this logic, the subject of the identity of the first human being was reconsidered with different narratives in the light of the information obtained in each age, and the stories, whose narration was shaped by sometimes changing and sometimes adding new information, were presented to the world of mind with mythological or religious references. In case of the possibility of experiencing similarities or differences in the world of Islamic thought of the same fiction, there is a need to examine the information sources of the data about the Prophet Adam and his story, who is considered to be the first human being. At this point, the concept of Adam is discussed in terms of semantics and the narratives about the existence of the first human being from the mythologies to the present are examined and evaluated. Examining the semantic process of the name Adam, which is used in many cultures and religious beliefs regarding its origin, makes the opinions on the subject more evident. Because the word Adam has a rich meaning content; the structural feature of this entity, its subjectivity in the story, its inclusiveness of its type and its gender provide important clues. In addition, examining how this word is understood in which beliefs, the emergence of details on the subject and understanding how it is shaped reveals its importance in terms of understanding how much Islamic culture was affected by the knowledge of the past. The first thing that stands out about the creation of man in the mythological narratives is that the gods created man on earth in order to rebuild the earth for them. The first human, whose creation is described in similar styles, sometimes came from the earth, sometimes from anything for a simple reason, and sometimes by birth. In addition, in the goddess motifs of primitive, ancient and eastern mythologies, it is seen that holiness is also represented by feminine beings, contrary to the patriarchal acceptance presented by the Bible. In fact, this situation is important in that it shows that one of the human species is not superior to the other in terms of value and that they are in an equal structure in terms of duties and responsibilities. However, later on, it is understood that this situation evolved in favor of men in institutionalized religions. When the subject of the first human being is examined in terms of the People of the Book, the medium of the subject is moved from the focus of human to the dimension that concerns the whole race. Here, the "holiness" that the Prophet Adam acquired with the special abilities given to him by his Creator increases the importance of the Prophet Adam and his story in terms of enabling the Jewish race to be considered holy. However, in terms of Christianity, when the "original sin" phenomenon and baptism tradition, which is shown as the cause of the human being to leave heaven due to the sin committed by the Prophet Adam, is taken into account, the subject is transformed into sin theology, unlike Judaism. Except for the parts that contradict the Qur'an, the claims and opinions in these narratives, where there is information and culture interaction, are almost in harmony with the acceptances of Islamic culture and tradition. As the reason for this, it can be seen that the communities of the intertwined regions interact with each other in many ways. Considering the interpretations made in the light of the verses describing the creation process of the first human being in the tradition of Islamic thought, it is understood that they were influenced by similar aspects of regional narratives. In addition, the fact that the creation stories in Mesopotamian cultures were in harmony with each other by uniting around a common narrative in terms of style prevented the formation of the idea that the first man and the first prophet were different people in terms of creation.

Keywords:

Kalam, Ontology, Creation, First Man, Adam,

PDF

___

Adam, Baki. - Güç, Ahmet. Dinler Tarihi El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
Adam, Baki. Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Diğer Dinler. İstanbul: Pınar Yayınları, 2002.
Adıbelli, Ramazan. Mircea Eliade ve Din. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
Agitoğlu, Nurullah. Peygamberimiz’in (sas) Dilinden Hz. Âdem. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2015.
Alıcı, Mustafa. “İlahi Dinlerde Yaratılış-Evrim Tartışmaları”. AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi 6/14 (2018), 59-89.
Atan, Yaşar. Akdeniz Mitologyasından Efsaneler. İstanbul: Evrensel Yayınları, 2011.
Atmaca, Veli. “Hadis’te İsrâiliyat’a Bakış (I)”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1996), 359-387.
Bahrânî, Seyyid Hâşim Hüseynî. el-Burhân fî tefsîri’l-Kur’ân. nşr. Komisyon. Beyrut: Müessesetu’l-A’lemî, 2006.
Baring, Anne-Cashford, Jules. “Eve: The Mother of All Living”, “The Myth of the Goddess: Evolution of an Image”. London: Penguin Books, 1991.
Batuk, Cengiz. “Âdem ve Havva’nın Kitabı: Eski Ahit Apokrifasında Âdem ve Havva’nın Hayatı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006), 51-96.
Beyhakî. Kitâbu Esmâillâhi ve Sıfâtihî. nşr. Muhammed Muhibbu’d-Dîn Ebû Zeyd. Beyrut: Dâru’ş-Şühedâ, h. 1430.
Bolay, Süleyman Hayri. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
Browning, W.R.F. A Dictionary of the Bible. New York: Oxford University Press, 2004.
Budda, A. Hilmi Ömer. Dinler Tarihi. İstanbul: Vakit Yayınevi, 1935.
Campbell, Joseph. Batı Mitolojisi. trc. Kudret Emiroğlu. Ankara: İmge Kitabevi, 1995.
Campbell, Joseph. Yaratıcı Mitoloji. trc. Kudret Emiroğlu. Ankara: İmge Yayınevi, 1994.
Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabîyye. nşr. Ahmed Abdülgafûr ‘Attâr. Beyrut: Dâru’l-’İlmi lil-Melâyin, 1990.
Collins, Francis S. Tanrı’nın Dili (Bilim Tanrı İnancıyla Uzlaşabilir mi?). çev. Harutyun Parlak. İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2008.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asriyye, ts.
Erdem, Mustafa. Hz. Âdem (İlk İnsan). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
Estin, Colette-Laporte, Helene. Yunan ve Roma Mitolojisi. trc. Musa Eran. Ankara, Tübitak Yayınları, 2002.
Evkuran, Mehmet. “İslam Düşünce Geleneğinde Tanrı Tasavvuru”, İslâmî İlimler Dergisi 2/1 (2007), 45-62.
Feliks, Yahuda. Encyclopeadia of Judaica. ed. Fred Skolnik. USA: Macmillan, 2007.
Gibson, Margaret Dunlop. Apocrypha Arabica (Kitabu’l-Magal). London: Cambridge University Press, 1901.
Gündüz, Şinasi. Hıristiyanlık. İstanbul: İSAM Yayınları, 2006.
Gündüz, Şinasi. Sâbiîler Son Gnostikler. Ankara: Vadi Yayınları, 1995.
Hamilton, Edith. Mitologya. trc. Ülkü Tamer. İstanbul: Varlık Yayınları, 1994.
Heidel, Alexander-Eliş, Enûma. Babil Yaratılış Destanı. trc. İsmet Bikan. Ankara: Ayraç Yayınları, 2000.
Idel, Moshe. Absorbing Perfections: Kabbalah and Interpretation. New Haven: y.y., 2000.
Isfahânî, Râgıb Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. nşr. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, h. 1412.
İbn ‘Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzüddîn Ali b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. nşr. Ömer Abdusselâm Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 1997.
İbn Hacer el-‘Askalânî, Ahmed b Ali. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi Buhârî. nşr. Abdülkâdir Şeybe. Riyad: Mektebetü’s-Suûdiyye, 1421/2001.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye fi’t-târîh. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Me‘ârif li ibn-i Kuteybe. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, t.s.
İbn Kuteybe. Te’vîlu muhtelifi’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1999.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Alî Ebu’l-Fadl Cemâlü’d-Dîn. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’s-Sâdır. h. 1414.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d el-Hâşimî. et-Tabakâtu’l-kübrâ. nşr. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1968.
İzmirli, İsmail Hakkı. İslam Türk Ansiklopedisi. İstanbul: Asar-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, 1941.
Kâdı Beydâvî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘âşilî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, h. 1418.
Kazanç, Fethi Kerim. “Eş‘ari Kelâm Sisteminde Allah Anlayışı ve Doğurduğu Sorunlar” Tanrı Tasavvurları ve Sosyal Hayata Yansımaları Sempozyumu (2005).
Kershaw, Stephen P. Yunan Mitolojisi Rehber Kitabı. çev. Şefik Turan (İstanbul: Salon Yayınları, 2018.
Kohler, Kaufmann. Jewish Encyclopedia. New York and London: Funk and Wagnalls Company, 1901.
Korsak, Mary Phil. “Eve, Malignant Or Maligned?”. Cross Currents 44 (1994/95). 453-463.
Kramer, Samuel Noah. Sümer Mitolojisi. çev. Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr b. Ferâhi’l-Ensârîyyi’l-Hazrecî. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Berdûnî-İbrâhîm Atfîş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
Loike, John D.-Tendler, Moshe D. “Moleculer Genetics, Evolution and Torah Principles”, The Torah U- Madda Journal (2006-2007), 173-192.
M.D. Johnson. “Life of Adam and Eve, A New Translation and Introduction”, The Old Testament Pseudepigrapha. ed. James H. Charlesworth. New York: Doubleday, 2 (1983-1985), 249-295.
Makar, İlyas. İmanî. Kahire: el-Kadâyâ el-Mesîhiyyetü’l-Kübrâ, 1981.
McCord, James I. “Know Thyself; Biblical Doctrine of Human Depravity”. The Nature of Man. ed. Simon Doniger. New York: Harper&Brothers, (1962), 22-34.
Neccâr, Abdulvahhab. Kısasu’l-enbiyâ. Beyrut: y.y., 1986.
Neil, William. Harper’s Bible Commentary. New York: y.y., 1975.
Nickelsburg, George W. E. Jewish Literature Between the Bible and the Mishnah. London: SCM Press Ltd, 1981.
Özbek, Metin. Dünden Bugüne İnsan. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
Pak, Zekeriya. “‘Âlemîn’ Kelimesinin Kur’ân’daki Anlamı Üzerine”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2009), 1-24.
Rabbah, Midrash. Exodus: Garden of Eden. ed. H. Freedman-Maurice Simon. Bereshith. London: The Soncino Press, 1961.
Reichholf, Josef H. İnsanın Evrimi. trc. Nilüfer Epçeli. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
Rızâ, Muhammed Reşîd. Tefsîru’l-Kur’âni’l-hakîm (Tefsîru’l-menâr). Mısır: el-Hey’etu’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 1990.
Rosenberg, Donna. Dünya Mitolojisi: Büyük Destan ve Söylenceler Antolojisi. trc. Komisyon. İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları, 2003.
Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. İbrâhîm en-Neysâbûrî. ‘Arâisu’l-mecâlis. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
Sami, Şemseddin. Esatir. İstanbul: Mihran Matbaası, 1296.
Schimmel, Annamarie. Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1999.
Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tefsîru’s-Semerkandî-bahru’l-‘ulûm. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
Simon ha Tsadik. Pirke Avot (Bilgelerimizin Öğütleri). haz. Rav Naftali Haleva. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2004.
Smith, William. Smith’s Bible Dictionary. USA: Grand Rapids, 2002.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. Beyrut: Dâru’t-Türâs, h.1387.
Tirmizî, Muhammed b. ‘Îsâ b. Sevre b. Mûsâ. Sünen-i Tirmizî. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir-Muhammed Fuâd Abdülbâkî-İbrâhîm ‘Atve. Mısır: Şerîketü’l-Mektebe, 1975.
Tûsî, Ebû Câ‘fer Muhammed. et-Tıbyân fî tefsîri’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Habîb Kasîr. Necef: el-Matba‘atu’l-‘İlmiyye, 1376/1957.
Tümer, Günay. Biruni’ye Göre Dinler. Ankara: DİB Yayınevi, 1975.
Yar, Erkan. “Kur’ân’da “Âlemîn” Sözcüğünün Toplumdilbilim Açısından Çözümlenmesi”. Şarkiyat Dergisi 8 / 2 (2016). 584-602.
Yar, Erkan. Ruh ve Beden İlişkisi Açısından İnsanın Bütünlüğü Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Kuveyt: Dâru’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1965.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd İbn Ömer. el-Keşşâf an hakâkik’i’t-tenzîl. Riyat: Mektebetü’l-‘Abîkân, 1418/1998.