İbadet Erteleme: Bir Ölçek Geliştirme Çalışması

Bu çalışmanın amacı, yetişkinler için Türkiye’nin dinî kültürel yapısına uygun bir ibadet erteleme ölçeği geliştirmektir. Erteleme hem olumlu hem de olumsuz durumlar için kullanılan bir kavramdır. Bilimsel çalışmalarda genellikle kavramın olumsuz yönü öne çıkarılmakta; kişinin kontrolünde olan ve yapılması gereken bir işin gerektiği zamanda yapılmamasını ifade etmektedir. Erteleme oldukça yaygın bir durumdur ve bireyin hayatının her alanında ortaya çıkabilir. Bilişsel, duyuşsal ve davranışsal olmak üzere üç boyutu olan erteleme konusuyla ilgili ülkemizde ve dünyada birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar genel erteleme, akademik erteleme ve iş erteleme konularına ağırlık vermiştir. İbadet erteleme konusunda ise sınırlı sayıda çalışma yapılmıştır. Konuyla ilgili literatür incelendiğinde, ibadet ertelemeyle ilgili bir ölçek geliştirilmediği fark edilmiştir. İbadet erteleme ölçeği geliştirilmesinin hedeflendiği bu çalışmada, öncelikle konuyla ilgili literatür taranmış, 15 kişiyle derinlemesine mülakat yapılmış ve uzman görüşüne başvurulmuştur. Elde edilen bu veriler ile kişisel gözlem ve tecrübelerden de yararlanılarak ibadet erteleme ile ilgili bir kavram havuzu oluşturulmuştur. Bu kavram havuzundan yararlanılarak 49 maddelik taslak ölçek geliştirilmiştir. Bu aşamada ölçeğin kapsam geçerliliğini; yazım ve ölçme açısından uygunluğunu değerlendirmeleri için çeşitli uzmanların görüşlerine başvurulmuştur. Uzman görüşleri çerçevesinde; 19 madde ölçekten çıkarılmış, 4 madde ölçeğe eklenmiş, ölçme değerlendirme, imla ve dilbilgisi açısından bazı maddeler revize edilmiştir. Bu işlemler sonucunda 34 maddeye düşen ölçek, evreni yansıtacak küçük bir örneklem grubuna anlaşılabilirlik ve doldurma süresinin tespiti amacıyla uygulanmıştır. Bu uygulama sonucunda her eğitim seviyesindeki kişinin, ölçeği 4-5 dakikalık bir zaman diliminde cevaplayabildiği görülmüş ve bir maddenin farklı şekilde anlaşıldığı tespit edilerek düzeltilmiştir. Uygulamaya hazır hâle gelen ölçek, örnekleme sunulmadan önce Kırıkkale Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Etik Kuruluna başvurularak onay alınmıştır. İlk uygulama 24.04.2023 ile 11.05.2023 tarihleri arasında gerçekleştirilmiş ve ölçeği farklı demografik özelliklere sahip 400 kişinin uygun şekilde doldurduğu tespit edilmiştir. Katılımcılardan elde edilen veriler “R” programı üzerinde işlem yapmaya imkân veren Jamovi arayüzü ile analiz edilmiştir. Elde edilen verilerin uygunluğu KMO measure of sampling adequacy ve Barlett’s test of sphericity teknikleriyle kontrol edildikten sonra açımlayıcı faktör analizi ve temel bileşenler analizi yapılmıştır. Ayırt edicilik değeri olarak 0,40 düzeyi belirlenmiştir. Analizler sonucunda istenen ayırt ediciliğe sahip olmayan, birden fazla faktöre yakın oranda yük veren veya bir faktörün altında tek kalan maddeler çıkarılmıştır. Böylece 2 faktörlü 14 maddeden oluşan bir ölçek elde edilmiştir. Bu iki faktörün, toplam varyansın %52,6’sını açıkladığı ortaya çıkmıştır. Daha sonra ölçek doğrulayıcı faktör analizi için aynı evrenden alınan farklı bir örnekleme tekrar uygulanmıştır. Bu uygulamada geçerli kabul edilen 399 ölçek üzerinden yapılan analizlerde verilerin doğrulayıcı faktör analizi için uygun olduğu görülmüştür. Doğrulayıcı faktör analizinden elde edilen sonuçlar, açımlayıcı faktör analizinin bulgularını desteklemiştir. Her bir faktör altında yer alan tüm maddelerin birbiriyle uyumlu olup olmadığını kontrol etmek amacıyla güvenirlik analizi yapılmıştır. Cronbach's alfa (0,902) ve McDonald's omega (0,907) yöntemlerinin kullanıldığı güvenirlik analizi, ölçeğin yüksek düzeyde güvenirliğe sahip olduğunu ortaya koymuştur. Sonuç olarak mazeret bulma (8 madde) ve umursamama (6 madde) adı verilen iki boyuta sahip, geçerli, güvenilir ve kuramsal temeli güçlü bir ibadet erteleme ölçeği elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Din Psikolojisi, Erteleme, İbadet, Ölçek Geliştirme, İbadet Erteleme

Worship Procrastination: Scale Development Study

The aim of this study is to develop a scale of procrastination in worship for adults that is suitable to Turkey’s religious and cultural structure. Procrastination is a concept used in both positive and negative conditions. Scientific research has generally put forward the negative aspect of this concept by referring it to as a condition in which a person who can do it fails to do something necessary on time. Procrastination is a quite common action that may be observed in every part of an individual. There are several national and international research on procrastination which has three dimensions, namely cognitive, affective, and behavioural. These studies focused on procrastination in general terms, procrastination in academic study, and procrastination at work. A limited number of studies have been conducted on procrastination in worship. The literature review about the subject has shown that there is not any scale developed for it. In this study, which aims to develop a worship postponement scale, firstly the literature review was made, an in-depth review was conducted with 15 persons and expert opinion was taken. A pool of concepts for procrastination in worship was created based on the findings, as well as personal observations and experience. This pool of concepts led to the development of a draft scale of 49 items. At this stage, different experts were consulted to ensure the scale’s content validity and writing and measurement suitability. Expert opinions resulted in the exclusion of 19 items from the scale, the addition of four items to the scale, and the revision of some items for measurement and evaluation, punctuation, and grammar mistakes. The scale was narrowed down to 34 items after these steps and was conducted with a small sample group reflecting the research universe to test its understandability and identify completion time. This practice revealed that persons with any educational background could fill out the scale in 4 to 5 minutes, and one item was corrected after it was identified that it gave way to being misunderstood. Before presenting the final version of the scale to the sample group, permission of the Kırıkkale University, Social Sciences and Humanities Research Ethics Committee was taken through application. The first practice was made between 24.04.2023 and 11.05.2023, and it was identified that 400 persons with different demographic characteristics properly filled out the scale. The findings obtained from the participants were analysed with the Jamovi interface that allows the use of the “R” programme. The suitability of data was checked through the KMO measure of sampling adequacy and Barlett’s test of sphericity techniques, and then exploratory factor analysis and principal components analysis were made. The value of distinctiveness was identified at the 0,40 level. As a result of the analyses, items that did not show the desired level of distinctiveness, whose factor loading was close to more than one factor, or that were the only ones below a factor were removed. The result was a 14-item scale with two factors. It was revealed that these two factors explained 52,6% of the total variance. Then, the scale was re-conducted with a different sample group out of the same universe for confirmatory factor analysis. In the analyses made on 399 scales accepted as valid in this practice, it was seen that the data were suitable for confirmatory factor analysis. The results of the confirmatory factor analysis supported the findings of the exploratory factor analysis. Reliability analysis was made to check the conformity of all items under each factor with each other. Cronbach's Alpha (0,902) and McDonald's Omega (0,907) coefficients were employed for the reliability analysis revealing that the scale had a high-level reliability. The final scale of procrastination in worship with two dimensions, namely the making-excuse (8 items) and the negligence (6 items), is valid and reliable and has a strong theoretical background.

Keywords:

Psychology of Religion, Procrastination, Worship, Scale Development, Procrastination in Worship,

PDF

___

Abanoz, Süleyman. “Türkiye’de Yapılan ‘Dinî Başa Çıkma’ Konulu Araştırmalar Hakkında Bir Değerlendirme”. Eskiyeni 40 (Mart 2020), 407-429. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.673386.
Abanoz, Süleyman. "Dinî Başa Çıkma: Bir Ölçek Geliştirme Çalışması". Eskiyeni 48 (Mart 2023), 201-222. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1226612.
Ackerman, David S. – Gross, Barbara L. “My Instructor Made Me Do It: Task Characteristics of Procrastination”. Journal of Marketing Education 27/5 (Nisan 2005), 4–13.
Açıkel, Cafer. Kur’ân Ayetleri Işığında İbadet Vakitleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Akalın, Şükrü Halûk vd.. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
Akça, Emine Dilşad. Dindar İnsan Algısı Ölçeği Geliştirme Çalışması. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Aliyev, Sultanbek. İbadet Vakitleri Hakkında Hadisler ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
Altunışık, Remzi vd.. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı. Sakarya: Sakarya Kitabevi, 3. Basım, 2004.
Aydoğan, Didem – Özbay, Yaşar. “Akademik Erteleme Davranışının Benlik Saygısı, Durumluluk Kaygı, Öz-Yeterlilik Açısından Açıklanabilirliğinin İncelenmesi”. Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi 2/3 (Temmuz 2012), 1-9.
Ayyıldız, Fatma. Ergenlerin Sahip Oldukları Değerler ile Akademik Erteleme ve Genel Erteleme Düzeyleri Arasındaki Yordayıcı İlişkiler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
Balkıs, Murat. Öğretmen Adaylarının Davranışlarındaki Erteleme Eğiliminin, Düşünme ve Karar Verme Tarzları ile İlişkisi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Baş, Türker. Anket Nasıl Hazırlanır Uygulanır Değerlendirilir. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 4. Basım, 2006.
Belen, Fatıma Zeynep vd.. “Malezya Örnekliğinde Helal Ürüne Ortak Bir Disipliner Yaklaşım”. Kırıkkale İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/5 (Nisan 2018), 141-168.
Berk, Özsev. Online (Çevrimiçi) Satın Alma Davranışında Erteleme Eğilimi, Akış Deneyimi ve Risk Algısının Rolü. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, İşletme Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslâm İlmihâli. Ankara: Akçağ Yayınları, ts.
Büyüköztürk, Şener. “Faktör Analizi: Temel Kavramlar ve Ölçek Geliştirmede Kullanımı”. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 32/32 (Mart 2002), 470-483.
Can, Gürhan. “Kişilik Gelişimi”. Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. ed. Binnur Yeşilyaprak. 109-140. Ankara: PegemA Yayıncılık, 6. Basım, 2007.
Cohen, Ronald J. – Swerdlik, Mark E.. Psychologıcal Testıng And Assessment An Introduction to Tests and Measurement. New York: McGraw Hill Higher Education, 2010.
Coşkun, M. Kâmil – Baltacı, Ali. “Dinî Eğilim Ölçeğinin Geliştirilmesi: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları”. Din ve İnsan Dergisi 3/5 (2023), 1-16.
Çakıcı, Deniz Ç.. Lise ve Üniversite Öğrencilerinde Genel Erteleme ve Akademik Erteleme Davranışının İncelenmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
Çokluk, Ömer vd.. Sosyal Bilimler İçin Çok Değişkenli İstatistik: SPSS ve LISREL Uygulamaları. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 6. Basım, 2021.
Dawson, Catherine. Araştırma Yöntemlerine Giriş Araştırma Projesi Yürüten Tüm Araştırmacılar İçin Pratik Bir Kılavuz. çev. Aylin Soysal. çev. ed. Asım Arı. 72-90. Konya: Eğitim Yayınevi, 2015.
Demir, Ömer. “Erteleme Eğilimi ve Baş Etme Yolları Araştırmaları Bulgularının Dini Erteleme Açısından Yorumlanması”. Bayburt Eğitim Fakültesi Dergisi 12/24 (Aralık 2017), 747-780.
Doğan, Türkan vd.. “Kişilik Özelliklerinin Erteleme Davranışını Yordayıcılığı”. Başkent University Journal of Education 1/1 (Ocak 2014), 1-8.
Dutschmann, Steven L.. Procrastination As a Predictor of Job Performance. Alabama: Air University, Air Force Institute of Technology, Master Thesis, 1996.
Erkuş, Adnan. Psikolojide Ölçme ve Ölçek Geliştirme Temel Kavramlar ve İşlemler. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2012.
Effert, Barbara R. – Ferrari, Joseph R.. “Decisional Procrastination: Examining Personality Correlates”. Journal of Social Behavior & Personality 4 (Ocak 1989), 150-156.
Ertürk, Meryem. Pandemi Döneminde Üniversite Öğrencilerinin Erteleme Davranışlarının Yaşam Stilleri, İçsel Güdülenme Düzeyleri ve Demografik Özellikler Açısından İncelenmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Ferrari, Joseph R. vd.. Procrastination and Task Avoidance: Theory, Research and Treatment. New York: Plenum Press, 1995.
Ferrari, Joseph R. – Brett, Beck L. “Affective Responses Before and After Fraudulent Excuses by Academic Procrastinators”. Education 118/4 (Ocak 1998), 529-537.
Field, Andy. Discovering Statistics Using IBM SPSS Statistics. London: Sage Publication, 4. Basım, 2009.
Fidan, Çiğdem. “Türkiye’de Geliştirilen Dindarlık Ölçekleri (1989-2015): Dindarlık Ölçme Çalışmaları Üzerine Değerlendirmeler”. Türk Din Psikolojisi Dergisi 4 (Aralık 2021), 101-118.
George, Darren – Mallery, Paul. IBM SPSS Statistics 26 Step by Step: a Simple Guide and Reference. New York: Routledge, 16. Basım, 2019. https://doi.org/10.4324/9780429056765-3.
Gülebağlan, Cevriye. Öğretmenlerin İşleri Son Ana Erteleme Eğilimlerinin, Mesleki Yeterlilik Algıları, Mesleki Deneyimleri ve Branşları Bakımından Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
Hair, Joseph F. vd.. Multivariate Data Analysis. Essex: Pearson Education Limited, 2009.
Harriott, Jesse – Ferrari, Joseph R.. “Prevalence of Procrastination Among Samples of Adults”. Psychological Reports 78/2 (Nisan 1996), 611-616.
Ho, Robert. Handbook of Univariate and Multivariate Data Analysis with IBM SPSS. Boca Raton: CRC Press, 2014.
Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisine Giriş. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2016.
İnanç, Banu Yazgan vd. Gelişim Psikolojisi Çocuk ve Ergen Gelişimi. Adana: Nobel Kitabevi, 2. Basım, 2005.
Karaca, Faruk. Dinî Gelişim Teorileri. İstanbul: DEM Yayıncılık, 2007.
Karadavut, Tuğba. “Doğrulayıcı Faktör Analizi”. Jamovi ile Kolay İstatistik. ed. Asiye Şengül Avşar. 147-170. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
Karakaya Özyer, Kübra. “Ölçek Geliştirme ve Güvenirlik Analizleri: Jamovi Uygulaması/Scale Development and Reliability Analysis: Jamovi Implementation”. Turkish Academic Research Review 6/5 (Aralık 2021), 1330-1384.
Karaman, Mesut. “Keşfedici ve Doğrulayıcı Faktör Analizi: Kavramsal Bir Çalışma”. Uluslararası İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 9/1 (Haziran 2023). 47-63. DOI: 10.29131/uiibd.1279602.
Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 10. Basım, 2010.
Katar, Mehmet. “Dinlerde Günlük İbadet Uygulamaları”. Dinî Araştırmalar 1/1 (1998), 59-75.
Kılavuz, Ahmet S.. “Akaid”. İlmihal I İman ve İbadetler. ed. Hayreddin Karaman vd.. 68-140. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 10. Basım, 2006.
Kılıç, Abdullah Faruk. “Exploratory Factor Analysis with R Software”. Anadolu University Journal of Education Faculty (AUJEF) 4/3 (Temmuz 2020). 276-293.
Koca, Ferhat. İslam İbadet Esasları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
Kubbealtı Lugati. Erişim 15 Ağustos 2023. http://lugatim.com.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
Kutsal Kitap: Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi – Yeni Yaşam Yayınları, 2. Basım, 2002.
Lay, Clarry H.. “At Least My Research Article on Procrastination”. Journal of Research in Personality 20/4 (Aralık 1986). 474-495. http://dx.doi.org/10.1016/0092-6566(86)90127-3.
MEB, Millî Eğitim Bakanlığı. Askerlikle İlgili Sıkça Sorulan Sorular. (15 Ağustos 2023), https://varsova.meb.gov.tr/www/askerlikle-ilgili-sikca-sorulan-sorular/icerik/18#:~:text=16.,iseniz%20SEVK%20TEH%C4%B0R%20UZATIMI%20yap%C4%B1lacak.
Meyers, Lawrence S. vd.. Applied Multivarite Research Design and Interpretation. New York: Sage Publications, 3. Basım, 2016.
Milgram, Norman (Noach) vd.. (1998) “Procrastination, Generalized or Specific, in College Students and Their Parents”. Personality and Individual Differences 25/1 (Ağustos 1998). 297-316.
Milgram, Norman (Noach) – Tenne, Rachel. “Personality Correlates of Decisional and Task Avoidant Procrastination”. European Journal of Personality 14/2 (Mart 2000). 141–156. https://doi.org/10.1002/(sici)1099- 0984(200003/04)14:23.0.co;2-v.
Nevevî, Muhyiddin en-. Riyâzü’s-Sâlihîn -Metin ve Çeviri-, çev. M. Emin Özafşar – Bünyamin Erul. 1 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
Ocak, Gürbüz – Bulut, Ramazan. “Akademik Erteleme Davranışı Ölçeği: Geçerlilik ve Güvenirlilik Çalışması”. International Journal of Social Sciences and Education Research 1/2 (Kasım 2015), 709-726.
Ok, Üzeyir. “Dini Tutum Ölçeği: Ölçek Geliştirme ve Geçerlik Çalışması”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 8/2 (2011), 528-549.
Öğüt, Salim. “Ef‘âl-i Mükellefîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/452. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
Özberk, Eren H. – Türk Kurtça, Tuğba. “Profiles of Academic Procrastination in Higher Education: A Cross-Cultural Study Using Latent Profile Analysis”. International Journal of Psychology and Educational Studies 8/3 (Temmuz 2021), 150-160.
Özdamar, Kazım. Eğitim, Sağlık ve Davranış Bilimlerinde Ölçek ve Test Geliştirme Yapısal Eşitlik Modellemesi IBM SPSS, IBM AMOS ve MINITAB Uygulamalı. Eskişehir: Nisan Kitabevi, 2016.
Pychyl, Timothy A.. Prokrastineyşın Başlanıp Bitirilmesi Gereken İşleri İnatla Erteleme Savsaklama ve Oturup Çalışmak Yerine Ivır Zıvır Şeylerle Oyalanma Alışkanlığı ile Mücadele Kılavuzu. çev. Onur Öztürk. İstanbul: Metropolis Yayıncılık, 12. Basım, 2022.
Rothblum, Esther D. vd.. “Affective, Cognitive, and Behavioral Differences Between High and Low Procrastinators”. Journal of Counseling Psychology 33/4 (Ekim 1986). 387–394. https://doi.org/10.1037/0022-0167.33.4.387.
Steel, Piers. “The Nature of Procrastination: A Meta-Analytic and Theoretical Review of Quintessential Self-Regulatory Failure”. Psychological Bulletin 133/1 (Şubat 2007), 65–94.
Solomon, Laura J. – Rothblum, Esther D. “Academic Procrastination: Frequency and Cognitive-Behavioral Correlates”. Journal of Counseling Psychology 31 (Ekim 1984), 503-509.
Şengül Avşar, Asiye. “Merkezî Eğilim ve Değişkenlik Ölçüleri”. Sosyal Bilimlerde İstatistik: Excel ve SPSS Uygulamaları. ed. Fatih Orçan. 53-82. Ankara: Anı Yayıncılık, 2022.
Şentürk, Lütfi – Yazıcı, Seyfettin. İslam İlmihali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 19. Basım, 2012.
Tevrat. Ankara: Yason Yayınları, 2017.
Türkmen, Kübra – Yıldız, Mualla. “A Study of Multidimensional Submissiveness Scale”. Dini Araştırmalar 22/56 (Aralık 2019), 285-306. DOI: 10.15745/da.630673.
Uzun, Bilge – Demir, Ayhan. “Erteleme: Türleri, Bileşenleri, Demografik Etkenler ve Kültürel Farklılıklar”. Ege Eğitim Dergisi 16/1 (Temmuz 2015), 106-121.
Vural, Muhammet E.. “Açımlayıcı ve Doğrulayıcı Faktör Analizi: Din Bilimleri Alanından Örnek Analizlerle”. Din Bilimlerinde Nicel Yöntem. ed. Ali Ayten. 138-170. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Vakit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/488-491. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.