Dede İbn Rüşd'ün Eserlerinde Usûl Kavramı

Bir şeyin, dibi, kökü, varlığının kendisine istinat ettiği şey gibi anlamlara gelen “asl” kelimesi, farklı ilim dallarında birbirinden farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Çoğulu olan “usûl” kelimesi ise, genellikle çeşitli ilim dallarına izafe edilerek kullanılmakta ve izafe edildiği ilim dalının genel prensip ve yöntemlerini (metodoloji) ifade etmektedir. Fürû-i fıkıh eserlerinde ise asl/usûl kavramı birbirinden farklı anlamlarda kullanılabilmektedir. Mâlikî Mezhebinin Endülüs’teki önemli temsilcilerinde biri olan Dede İbn Rüşd, gerçekleştirdiği yoğun tedris ve telif faaliyetleri ile mezhebe büyük katkılarda bulunmuş önemli bir fakihtir. Bu katkıların önemli bir bölümünü ise mezhep içi fıkhî istidlal faaliyetleri oluşturmaktadır. Bu faaliyetin odak noktasındaki kavramlardan biri de “usûl”dür. İbn Rüşd, mezheb birikimi içerisinde birtakım mesâili asıl olarak nitelemekte, diğer bir takım mesâili de belirlediği bu asıllara göre değerlendirmektedir. Bu kısa çalışmada öncelikle, İbn Rüşd öncesi Mâlikî literatüründe bu kavramın ne sıklıkla ve hangi anlamlarda kullanıldıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Daha sonra İbn Rüşd’ün bu kavramı kullanımı incelenmiş, çeşitli örnekler verilmek suretiyle kendisinden öncesiyle karşılaştırılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Mâlikî Mezhebi, Endülüs, İbn Rüşd

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, ts.
Asım Cüneyd Köksal-İbrahim Kâfî Dönmez, “Usûl-i Fıkıf”Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/201.
Beyhakî, Ebûbekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-Kübrâ. Haydarâbâd: Dâiretü’l-meârifi’l-İslâmiyye, ts.
Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. 4 cilt. Lübnan: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 5. Basım, 2007.
Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman Mar‘aşlı. Beyrut: Dârü’n-nefâis, 3. Basım, 2012.
Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen, 3 Cilt. Lübnan: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 2007.
Ebû Ubeyd, Kasım b. Halef el-Cübeyrî. et-Tavassut beyne Mâlik ve İbni’l-Kâsım fi’l-mesâili’lletî ihtelefâ fîhâ fî mesâili’l-Müdevvene. thk. Ebû Süfyan Mustafa Bâhû. Tanta: Dârü’z-ziyâ, 1. Basım, 1426/2005.
Ençakar, Orhan. Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Huşenî, Muhammed b. Hâris. Usûlü’l-fütya fi’l-fıkh ‘alâ mezhebi İmâm Mâlik. thk. Muhammed Mahbûb vd. b.y.y, Dârü’l-‘Arabiyyeti li’l-kitâb, ts.
İbrahimoğlu, Bilal. Dede İbn Rüşd’ün Mâlikî Mezhebi’ndeki Konumu. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemerî. el-Kâfî fî fıkhi ehl-i Medineti’l-Mâlikî. thk. Muhammed Muhammed Muritânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-riyâdi’l-hadîse, 2. Basım, 1980.
İbn Ferhûn, Burhaneddin İbrahim b. Ali b. Muhammed. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ulemai’l-mezhep. thk. Muhammed Ahmedî Ebü’n-nur. 2 Cilt. Kâhire: Dârü’t-türas, 1972.
İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. 5 Cilt. Lübnan: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 2009.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerh ve’t-tevcîh ve’t-ta‘lîl fî mesâili’l-Müstahrece. thk. Muhammed Haccî vd. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1408/1988.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât li binâi mâ iktedathu rusûmü’l-Müdevvene mine’l-ahkâmi’ş-şer‘iyyât ve’t-tahsîlâtü’l-muhkemât li ümmehâti mesâilihe’l-müşkilât. thk. Muhammed Haccî vd. 3 Cilt. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1435/2014.
İbnü’l-Kassâr, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer ‘Uyûnü’l-edille fî mesâili’l-hilâf beyne fukahâi’l-emsâr: Kitâbü’-t-tahare. thk. Abdülhamid b. Sa‘d. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü Melik Fahd, 1427/2006.
Kâdî Abdülvehhab, Ebu Muhammed Abdülvehhab b. Ali b. Nasr. el-Maûne ‘âlâ mezhebi âlimi’l-Medine. thk. Hamiş Abdülhak, 2 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1415/1995.
Kaya, Eyyüp Said. Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlal. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
Lahmî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Tebsıra. thk. Ahmed Abdülkerim Necib. 13 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2011.
Lerevî, Âişe, Menhecü’t-Tevcîh ve’t-ta‘lîl bi’l-kavâ‘idi’l-fıkhiyye ‘ınde İbn Rüşd el-Ced fi’l-Beyân ve’t-tahsîl. Kâhire: Dârü’s-selâm, 1. Basım, 1438/2017.
Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî. el-Muavvatta’. 2 Cilt. Kâhire: Dârü’r-reyyân li’t-türâs, 1408/1988.
Muranyi, Miklos. Dirâsât fî mesâdiri’l-fıkhi’l-mâlikî, çev. Ömer Sâbır Abdülcelil. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1988.
Murtaza Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzak. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. b.y.y, Dârü’l-Hidâye, t.y.
Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. es-Sünen. 8 Cilt. Lübnan: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 3. Basım, 2010.
Özel, Ahmet. “Asıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 3/473. İstanbul: TDV Yayınları, 1991
Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselam b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-Kübrâ. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım. 1426/2005.
Serahsî, Şemsüleimme Ebubekir Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1403/1983
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. el-Cami‘u’s-sahîh. 5 Cilt. Lübnân: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye. 2. Basım, 2007.