İran İnkılâbı’nın (1906-1911) Azerbaycan Edebiyatındaki Yansımaları Üzerine Bir İnceleme

Tarihi boyunca stratejik konumu, yer altı ve yerüstü zenginlikleri nedeni ile sık sık dış müdahelelere maruz kalmış olan Kafkasya, pek çok direniş hareketlerine sahne olmuş, kavgalı bir coğrafyadır. Bölgede son zamanlara kadar devam edecek olan bu hareketlilik, edebî çalışmalarda dikkati çeken epik ve hamasi üslubun da önemli kaynakları arasında yer alır. Azerbaycan edebiyatı, söz konusu gelişmeler sonucu olarak ortaya çıkan sosyo-psikolojik tavrın, kültürel çalışmaları şekillendirdiği sahalar arasında önemli bir yer tutar. Özellikle XIX. yy’ın son çeyreği ile XX.yy’ın başlarında, sahada edebi çalışmaların daha aktif ve daha dinamik bir nitelik kazandığı görülür. Bu süreçte Batılı fikirler ile birlikte, dış dünyadaki siyasi olayların, özellikle Türkiye ve İç Asya’da baş gösteren meşrutiyet ve bağımsızlık hareketlerinin rolü büyük olmuştur. 1906-1911 yılları arasında İran’da, efsanevî lider Setter Han liderliğinde yürütülen bağımsızlık mücadelesinin, edebi sahadaki yansımaları bu tavrın örnekleri arasında gösterilebilir. İran inkılabı olarak da bilinen bu hadiseyi edebi bir üslupla ele alıp işleyen söz konusu eserlerde, isyanın nedenlerini, meşrutiyetin halk üzerindeki etkilerini ve başlıca aktörler hakkındaki izlenimleri bulmak mümkündür. Bu çalışmada İran İnkılâbı kronolojisi esas alınarak, Azerbaycan’da sürecin edebi çalışmalara hangi ayrıntılar çerçevesinde yansıtıldığı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İran İnkılabı (1906-1911), Azerbaycan Edebiyatı, Ali Ekber Sabir, Setter Han, Mehemmet Ali Şah

A Study on the Reflections of the Iranian Revolution (1906-1911) on Azerbaijani Literature

Caucasia has always witnessed frequent foreign interventions because of its unique strategic location, underground and ground sources; it has seen many resistance movements throughout its history. Those movements which continued until recent times are one of the sources of a particular heroic and epic style in literary works. Azerbaijani literature is one of the fields which the socio psychological attitude, as an outcome of the developments in the region, actually shaped cultural studies. We see a more active and dynamic phase in literature particularly in the last quarter of the 19th c and beginning of the 20th c. During those years western ideas, foreign political events and particularly constituionalism and independence movements in Turkey and Asia were particularly influential. The reflections of the indepence movement led by the legendary leader Setter Han during 1906-1911 on literary world can be cited as an example of that attitude. The movement also known as the Iranian Revolution, is treated in literary works with thoughts and impressions on the reasons of the rebellion, the influence of constitional monarchy on people and leading figures. This article studies the effects of Iranian Revolution on Azerbaijani literature based on the Iranian Revolution chronology.

Keywords:

Iranian Revolution (1906-1911), Azerbaijani Literature, Ali Ekber Sabir, Setter Han, Mehemmet Ali Şa,

PDF

___

“Azerbaycan Türk Edebiyatı”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C.4, KB, Ankara 1993.= TDTEA
ABDULLAYEVA Tarana, Molla Nasreddin Dergisinin Azerbaycan Şiirine Katkı‐ ları, (Danışman: Prof Dr. Fikret Türkmen, Basılmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi TDAE, İzmir‐2005.
AĞAMİROV Midhet, Mehemmed Hadi’nin Felsefesi, Azerbaycan Dövlet Neşr., Bakı‐1987.
AĞAOĞLU Ehmed, İran ve İnqilabı, (haz. Vagıf Sultanlı), Bakı‐2009.
AKPINAR Yavuz, Çağdaş Türk Şiveleri Azerî Türkçesi ve Edebiyatı Metinleri, EÜ, İzmir ‐1988.
AKPINAR Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh, İstanbul‐1994.
Celil Memmedquluzade, Eserleri VI, ( haz. Eziz Mirehmedov‐Turan Hesen‐ zade), Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı‐1985.
Celil Memmedquluzade, Eserleri I, (haz. İsa Hebibbeyli), Önder Neşriyyat, Bakı‐2004.
Celil Memmedquluzade, Eserleri II (haz. İsa Hebibbeyli), Önder Neşriyyat, Bakı‐2004.
EROL Osman, İran’ın İç Politikasında Azerbaycan Türkleri (1906‐2006), Ko‐ caeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslar arası İlişkiler Ana‐ bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli 2007.
GEDİKLİ Fethi‐yusuf Gedikli (haz.), Çağdaş Azerî Şiiri Antolojisi Burçak Yay., İstanbul‐1983.
HACIZADE Nahid (haz.), Azerbaycan Harayı, Réspublika Xatire Kitabı Rédak‐ siyası, Bakı‐2002.
İBRAHİMOV Mirze, “Dövrün Müxteser İctimai‐Edebi Menzeresi”, XX. Esr Cenubi Azerbaycan Edebiyatında Demokratik İdéyalar, (1900‐1985), Elm, Bakı‐1990, s. 3‐38.
İBRAHİMOV Nazım (haz.), Min Beş Yüz İlin Oğuz Şeri I, Azerbaycan Neşriy‐ yat, Bakı‐1999.
KARADENİZ Yılmaz, “II. Meşrutiyetin Ön Denemesi: İran Meşrutiyet Hare‐ keti ve Sebepleri (1906), Bilig, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli He‐ yet Baskanlığı, S. 47, Güz / Ankara‐2008 (E.T 22.12.2011 , http://yayinlar.yesevi.edu.tr).
Mehemmed Hadi, El Feryadı, Yazıçı, Bakı‐1980.
Mehemmed Hadi, Séçilmiş Şérler, Yazıçı, Bakı‐1980.
Mehemmed Hadi, Séçilmiş Eserleri, (haz: Eliheyder Hüseynov‐Eziz Mirehme‐ dov‐Ebulfezl Hüseyni) Şerq Qerb Neşr., Bakı‐2005.
Memmed Cefer, Seçilmiş Eserleri II, Çinar Çap, Bakı‐2003.
MEMMEDOV Memmed (der.), XX. Esr Azerbaycan Poéziyası, Yazıçı, Bakı‐ 1988.
MÜCİRİ C., “Meşrute Dövrü Edebiyyatı (1901‐1917)”, XX. Esr Cenubi Azer‐ baycan Edebiyyatında Demokratik İdéyalar (1900‐1985. İller ), Bakı‐Elm 1990, s.42‐56.
ÖZŞAHİN Merih, Güney Azerbaycan’da Bağımsızlık Dönemi ve Güney Azer‐ baycan’ın Türk Dünyası İçin Önemi,Gebze İleri Teknoloji Enstitüsü Sos‐ yal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Gebze 2007.
Mirze Elekber Sabir , Hophopname I‐II (haz. Memmed Memmedov) Şerq‐ Qerb, Bakı‐2004.
Mirze İbrahimov; “Dövrün Müxteser İctimai‐Edebi Menzeresi”, XX. Esr Ce‐ nubi Azerbaycan Edebiyatında Demokratik İdéyalar, (1900‐1985), Elm, Bakı‐1990, s. 3‐38.
NERİMANOV Neriman, Nerimanov Seçme Makaleler (Derleyen ve Türkçeleş‐ tiren Hüseyin Adıgüzel), İleri Yayınları, Ankara, Mart‐2005.
SARAY Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, TTK Yay., Ankara‐1999.
SWİETOCHOWSKİ Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azer‐ baycanı /1905‐1920 (çev. Nuray Mert), Bağlam, İstanbul‐1988.
TALIBZADE Kamal, “Memmed Seid Ordubadi”, Azerbaycan Sovet Yazıçıları (Edebî Portreler), Azerbaycan Dövlet Neşr., Bakı‐1958.
TALIBZADE, Abdulla Şaiq, Eserleri V (haz. Kamal Talıbzâde vd), Yazıçı Neşr., Bakı‐1978.