Tarihi İpek Yolu Üzerindeki Türkistan Şehirleri

Türklerin en eski yerleşim alanlarından birisi olan Horasan bölgesi, doğuda Sicistan, Gur ve Huttel, batıda Taberistan ve Curcan, kuzeyde Maveraünnehir ve Türkistan’ın bazı şehirleri, güneyde ise Kirman, Rey ve Curcan bölgesiyle Deylem Dağı arasında kalan Fars ve Kumus toprakları tarafından çevrilidir. Geniş bir coğrafyaya sahip olan Horasan bölgesi, Nişabur, Merv, Belh, Herat, Semerkant, Buhara, Harizm, Tus ve Tirmiz gibi şehirlerin sahip oldukları siyasi ve iktisadi özellikleriyle ön plana çıkmıştır. Nitekim Horasan ve Türkistan şehirleri, genel olarak İran, Çin, Hindistan ve Avrupa’yı birbirine bağlayan ana yollar üzerinde kurulmuştur. Ancak bu durum, Türkistan şehirlerini iktisadi açıdan kalkınmalarını sağladığı gibi beraberinde muhtelif devletlerin odak merkezi haline gelmelerine de neden olmuştur. Bu şehirlerin ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmesine rağmen bu şehirlerin Büyük İskender tarafından kurulduğu görüşü ağır basmaktadır. Horasan bölgesinde Hz. Ömer dönemiyle birlikte başlayan fetih hareketleri, Hz. Osman ve Emeviler döneminde hız kesmeden devam etmiştir. Arapların yönetimi altına girmek istemeyen bölge halkının sık sık ayaklanması, bulundukları şehirlerin tahrip edilmesine neden olmuştur. Özellikle Abbasilerden sonra muhtelif devletler tarafından idare edilen Türkistan şehirleri, 1220 yılında Cengiz Han’ın önderliğinde Moğolların tahribine uğrayıp büyük zarar görerek yıkılma aşamasına gelmişlerdir. Bu tahribatlar neticesinde bazı şehirler yıkılırken bazıları ise yeniden inşa edilmiştir. Bu çalışmada Horasan ve Türkistan şehirlerinin coğrafi yapıları, kuruluş aşamaları, öne çıkan siyasi durumları ve sahip oldukları sosyal ve ekonomik özellikleri, Arapça ve Türkçe kaynaklarda yapılan araştırmalar neticesinde genel hatlarıyla ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Horasan, Türkistan, Türkler, Araplar

PDF

___

Anonim, (1999). “Hududu’l-Âlem Mine’l-Maşrîk ve İla’l-Mağrîb”, (Neş. Yusuf el-Hadi), Darû’l-Sekafiyye, Kahire.
Belâzurî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ (1987). “Fütuhû’l-Buldân”, (düz. Usame Enes), Beyrut.
Beyhakî, Ali b. Zeyd (2004). “Tarih-u Beyhakî”, (Neş. Yusuf el-Hadi), Suriye İletişim Bakanlığı, Dımaşk.
Diyârbekri, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen, “Târîhu’l-Hamîs fî Ahvâli Enfesi Nefîs”, II, Beyrut.
Ebû Ubeyd, Abdullah Abdülaziz el-Bekrî el-Endulisi (2009). “Mû’cemû Meste’cam Min Esmai’l-Bilâd ve’l-Mevazî”, II, (Düz. Mustafa es-Sakka), Beyrut.
Ebû’l-Fidâ, el-Melikû’l-Müeyyed İmâdüddîn, “Takvîmû’l-Buldân”, Beyrut.
el-Bîrûnî, Ebû Reyhan (2011). “Mazide Kalanlar (el-Asar el-Bakiye)”, (Çev. A. Batur), İstanbul.
el-Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed (1986). “Ehli’l-Medinetû’l-Fadile”, Beyrut.
el-Hamevî, Yâkût Ebû Abdullah (1977). “Mu’cemû’l-Buldân”, I, II, III, IV, V, Beyrut.
el-Makdisî, Ebû Abdullâh Şemseddîn (1991). “Ahsanu’t-Tekasim fi Ma’rifeti’l-Ekalîm”, Kahire.
İbn Battûta, Ebû Abdullâh Şemsettîn (1987). “er-Rihle”, I, (Neş. Mustafa el-Kısas, M. Abdulmünim el-Uryan) Beyrut.
İbn Fadlân, Ahmed b. Abbâs (1959). “Risaletû İbn Fadlan”, (Neş. Sami Dohan), Dımaşk.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, “Fethû’l-Barî Şerhî Sahîhi Buhârî”, VI, (Düz. M. Fuad Abdulbaki, Muhibeddin el-Hatîb), Beyrut.
İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım el-Bağdâdî (1938). “Suretû’l-Arz”, II, Leyden.
İbn Hurdazbih, Ebû’l-Kâsım Ubeydullâh (1889). “Kitâbu’l-Mesâlik ve’l-Memâlîk”, Leyden.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh (1992). “el-Ma’ârif”, (Neş. Servet Akaşe), Kahire.
İbn Manzûr, Ebû Fadl Cemâleddîn Muhammed, “Lisanû’l-Arab”, XIII, Beyrut.
İbnû’l-Fakîh, Ebû Abdullâh Ahmed (1996). “Kitabû’l-Buldân”, (Düz. Yusuf el-Hadî), Beyrut.
İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebû’l-Hasan (1987). “el-Kâmil fi’t-Târîh”, II, III, VI, VII, VIII, IX, X, (Düz. Muhammed Yusuf Dukak), Beyrut.
İstahrî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed (1927). “Kitabû’l-Mesâlîk ve’l-Memâlîk”, Leiden.
Müslim, Ebû’l-Hüseyn el-Haccâc (1991). “Sahîhu Muslim”, I, (Düz. M. Fuad Abdulbaki), Beyrut.
Narşahî, Ebû Bekr Muhammed (1993). “Târihû Buhârâ”, (Neş. Nasrullah Mubaşşir et-Tarazî, Emin Abdülmecid Bedevi), Kahire.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir (1971). “Târihû Taberî”, II, V, VI, (Düz. Muhammed Ebû’l-Fadıl İbrahim), Kahire.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed (1996). “el-Camiû’l-Kebîr”, IV, (Düz. Beşar Havvel Maârif) Beyrut.
Yakûbî, Ebû’l-Abbâs Ahmed (2001). “Kitabû’l-Buldân”, (Neş. Muhammed Emin Zannavi) Beyrut.
Açıkgöz, Özkan (2007). “Şehir Toplumu Ve Şehir Sosyolojisi”, Sosyoloji Konferansları, S. XXXV, İstanbul, ss. 57-83.
Altın, Kübra Yıldız (2018). “Uygur Türklerinin İnanç Ve Uygulamalarında Toprak”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. XI, Nevşehir, ss. 36-48.
Alver, Köksal (2011). “Korkut Tuna Ve Şehir Sosyolojisi”, Sosyoloji Dergisi, S. XXII, İzmir, ss. 331-346.
Alyılmaz, Cengiz (2002). “Eski Türk Şehirleri Ve Semerkant”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. XX, Erzurum, ss. 303-311.
Arslan, Hammet (2018). “Buhara: Türkistan’da Çok Kültürlü Bir Kent”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. XLVIII, İzmir, ss. 29-41.
Atalay, Besim (1985). “Divan-u Lugati’t-Türk Tercümesi”, III, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
Aydınlı, Osman (2001). “Fethinden Samanilerin Yıkılışına Kadar Semerkant Tarihi”, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), İstanbul.
______“Semerkand”, (2009). DİA, XXXVI, İstanbul, ss. 481-484.
Barthold, W. (1973). “Herat Ve Heririd Boyu”, Tarih Dergisi, S. XXVII, İstanbul, ss. 179-192.
______ W. (1990). “Moğol İstilasına Kadar Türkistan”, (Haz. H. Dursun Yıldız), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
Cezar, Mustafa (1977). “Anadolu Öncesi Türklerde Şehir Ve Mimarlık”, İş Bankası Kültür Yay., İstanbul.
Çandarlıoğlu, Gülçin (2003). “İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Ve Kültürü”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul.
Çetin, Osman (1998). “Horasan”, DİA, XVIII, İstanbul, ss. 234-241.
Dalkılıç, Mehmet (2009). “Horasan’da İktidar Mücadeleleri (M.705-796)”, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), Kayseri.
Erdoğan, Coşkun (2013). “Harezm’de Gazneli Hâkimiyetinin Tesisi Ve Altuntaşlar Dönemi (1017-1041)”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. L, Erzurum, ss. 143-180.
Erkoç, Murat (2020). “Osmanlı Devleti’nden Ayrılma Sürecinde Mısır’da Arap Milliyetçiliği”, İksad Yay., Ankara.
Furkani, Mehterhan (2016). “Tarihte Model İslam Kentlerden Biri Olarak Belh Şehri”, 4. Uluslararası Kentsel Ve Çevresel Sorunlar Ve Politikalar Kongresi, Aksaray, ss. 340-354.
İzgi, Özkan (1986). “Kutluk Bilge Kül Kağan Böğu Kağan Ve Uygurlar”, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
______ (1989). “Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi”, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
______ Orta Asya’nın En Eski Kültürleri Ve Çin Medeniyeti İle İlişkiler, (e.t. 26.04.2020), Https://Docplayer.Biz.Tr/25510647-Orta- Asya-Nin-En-Eski-Kulturleri-Ve-Cin-Medeniyeti-İle-İliskiler-İcindekiler-Tablosu-Orta-Asya-Nin-En-Eski-Kulturleri-2.Html Kafesoğlu, İbrahim (1977). “Türk Milli Kültürü”, Ötüken Yay., İstanbul.
______(1984). “Harezmşahlar Devleti Tarihi (485- 618/1092- 1221)”, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
Kitapçı, Zekeriya (1996). “Eski Hilafet Ülkelerinde Türk Hatunları”, Yedi Kubbe Yay., Konya.
Köprülü, Fuat (1980). “Türk Edebiyatı Tarihi”, Ötüken Yay., İstanbul.
Kurtuluş, Rıza (2012). “Tûs”, DİA, XLI, İstanbul, ss. 431-432.
Kutluer, İlhan (2003). “Medeniyet”, DİA, XXVIII, İstanbul, ss. 296-297.
Kuyma, Erol (2018). “Harezm Dönemi Türkçesi Ve Eserlerine Genel Bir Bakış”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, VIII/I, Çorum, ss. 367-383.
Küçükaşçı, Mustafa Sabri (2010). “Şehir”, DİA, XXXVIII, İstanbul, ss. 441-446.
Merçil, Erdoğan (2013). “Müslüman Türk Devletleri Tarihi”, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul.
Muhammedcanov, Abdullah (2012). “Tirmiz”, DİA, XLI, İstanbul, s. 200-202.
Ögel, Bahaeddin (1978). “Türk Kültür Tarihine Giriş”, I, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
______ (1984). “İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi”, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
Öz, Mustafa (2004). “Meşhed”, DİA, XXIX, Ankara, ss. 362-363.
Özaydın, Abdülkerim (1997). “Harizm”, DİA, XVI, İstanbul, ss. 217-220.
______ (2001). “Karahanlılar”, DİA, XXIV, İstanbul, ss. 404-414.
______ (2004). “Melikşah”, DİA, XXIX, Ankara, ss. 54-57.
Özgüdenli, Osman Gazi (2007). “Nisabur”, DİA, XXXIII, İstanbul, ss. 149-151.
Selçuk, Hava (2014). “Türk Tarihinde Kadın Ve Savaş”, Çizgi Kitabevi, Konya.
Sıddıquı, Iqtıdar Husaın (1996). “Gurlular”, DİA, XIV, İstanbul, s. 207-211.
Sümer, Faruk (1960). “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler Mi Geldi?”, Belleten, XXIV/ XCVI, Ankara, ss. 568-594.
______ (1984). “Eski Türklerde Şehircilik”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul.
______ (1994). “Dokuz Oğuzlar”, DİA, IX, İstanbul, ss. 500-502.
Şeşen, Ramazan (1992). “Buhara”, DİA, VI, İstanbul, ss. 363-367.
Taşağıl, Ahmet (2003). “Göktürkler”, I, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
Togan, Zeki Velidi (1964). “Peygamberin Zamanında Şarki Ve Garbi Türkistan’ı Ziyaret Eden Çinli Budist Rahibi Hüen-Çang’ın Bu Ülkelerin Siyasî Ve Dinî Hayatına Dair Kayıtları”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, IV/XXXVII, İstanbul, ss. 21-64.
Turan, Osman (2019). “Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi”, Ötüken Yay., İstanbul.
Uslu, Recep (1997). “Hicri I. Ve II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi”, (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), Bursa.
Vurgun, Seda Yılmaz (2013). “XIX. Yüzyılda Seyahatnamelerin Işığı Altında Buhara Emirliği (Hanlığı)”, (Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), Sakarya.
Yasir Mahdi, Mohammed (2011). “Türk İslam Kültür Merkezlerinden Biri Olarak Belh Şehri”, İslam, Sanat, Tarih, Edebiyat Ve Musikisi Dergisi, S. XVIII, ss. 219-241.
Yazıcı, Tahsin (1992). “Belh”, DİA, V, İstanbul, ss. 410-411.
Yıldız, Hakkı Dursun (1988). “Abdülmelik b. Mervan”, DİA, I, İstanbul, ss. 266-270.
Yiğit, İsmail (2002). “Kuteybe b. Müslim”, DİA, XXVI, Ankara, ss. 490-491.