Türk Siyasal Hayatında Çok Partili Hayata Geçiş Süreci: İç ve Dış Siyasette Yaşanan Gelişmelerin Genel Değerlendirmesi

Osmanlı Devleti’nin son 200 yıllık siyasetini, devleti kurtarma planları meşgul etmiştir. 1808 yılında imzalanan Sened-i İttifak’ın ardından Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı’nın ilan edilmesi Osmanlı Devleti’nin siyasi alanda yaşadığı dönüşümü göstermiştir. 1876 yılında ilan edilen Kanun-ı Esasi ile başlayan meşrutiyet döneminde, Osmanlı siyasetinde partiler ortaya çıkmaya başlamıştır. 1920 yılına kadar çeşitli aksaklıklara rağmen devam eden meşruti yönetim, 1923 yılından itibaren tamamen yıkılmış ve yeni bir dönem başlamıştır. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Halk Fırkası’na dönüşmesinden sonra 1924 yılında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmuş fakat beklenen netice alınamamıştır. 1945’ten sonra, Türk siyasi hayatında yaşanan iç ve dış gelişmeler neticesinde çok partili sisteme geçiş zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada, Türk siyasi hayatında çok partili sisteme geçiş sürecinde yaşanan iç ve dış gelişmeler analiz edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

1876, 1908, İkinci Dünya Savaşı, Halk Fırkası

Transition Process to the Multiparty System in Turkish Political Life: General Evaluation of the Developments in Internal and Foreign Policy

The last 200 years of the Ottoman Empire's policy has been occupied by plans to save the state. Following the Charter of Alliance which was signed in 1808, the declaration of the Rescript of Gülhane and the Royal Edict of Reform showed the transformation that the Ottoman State experienced in the political field. In the constitutional period started with the Ottoman Basic Law which was declared in 1876, parties started to emerge in Ottoman politics. Constitutional governance which continued until 1920 despite various problems, has been completely destroyed since 1923 and a new period has begun. Following the transformation of the Anatolia and Rumelia Countrywide Resistance Organization into the People’s Party, Progressive Republican Party in 1924 and Free Republican Party were established in 1930, but the expected result could not be achieved. After 1945, as a result of internal and external developments in Turkish political life, the necessity of transition to a multi-party system emerged. In this study, internal and external developments in the transition process to multi-party system in Turkish political life will be analysed..

Keywords:

1876, 1908, World War II, People’s Party,

PDF

___

[1] Akşam Gazetesi, 10 Kasım 1938.
[2] Akşam Gazetesi, 11 Kasım 1938.
[3] Akşam Gazetesi, 12 Kasım 1942.
[4] Akşam Gazetesi, 20 Ekim 1939.
[5] Akşin, Sina (1970), Birinci Meşrutiyet Meclis-i Mebusan-ı, Sevinç Matbaası, Ankara.
[6] Akandere, Osman (1998), Milli Şef Dönemi, Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler, 1938-1945, İz Yayıncılık, İstanbul.
[7] Akyıldız, Ali (2003), “Meclis-i Meb'usan”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 28, Ankara.
[8] Akyıldız, Ali (2009), “Sened-i İttifak”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 36, İstanbul.
[9] Akyıldız, Ali (2011), “Tanzimat”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, İstanbul.
[10] Albayrak, Mustafa (2004), Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix Yayınevi, Ankara.
[11] Altaş, Sedat (2006), Çarıklı Demokrasi, İkinci Adam Yayınları; İstanbul.
[12] Armaoğlu, Fahir (1994), 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
[13] Armaoğlu, Fahir (1999), 20'inci Yüzyıl Siyasi Tarih 1914-1995, Alkım Yayınevi, İstanbul.
[14] Aydın, Mehmet Ali (2001), “Kanun-ı Esasi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul.
[15] Aydemir, Şevket Süreyya (2016), İkinci Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul.
[16] Aysal, Necdet (2006), “Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, sayı 37(38), (15-53).
[17] Bakan, Selahaddin ve Özdemir, Hakan (2013), “Türkiye'de 1946-1960 Dönemi İktidar-Muhalefet İlişkileri: Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Demokrat Parti (DP)'ye Karşı”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, sayı 14(1), (373-397).
[18] Bilge, Mustafa L. (2008), “Sadabat Paktı”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, İstanbul.
[19] Birinci, Ali (1998), “Hürriyet ve İtilaf Fırkası” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 18, İstanbul.
[20] Bostdorff, Denise M. (2008), Proclaiming the Truman Doctrine: The Cold War Call to Arms. Texas A&M University Press: College Station, Texas.
[21] Burçak, Rıfkı Salim (1979), Türkiye'de Demokrasiye Geçiş 1945-1950, Olgaç Matbaası, Ankara.
[22] Ceridei Resmiye, 1-7 Şubat 1921.
[23] Cumhuriyet Gazetesi, 10 Kasım 1938.
[24] Cumhuriyet Gazetesi, 12 Ağustos 1930.
[25] Cumhuriyet Gazetesi, 13 Ağustos 1930.
[26] Cumhuriyet Gazetesi, 13 Ağustos 1930.
[27] Cumhuriyet Gazetesi, 14 Ocak 1942.
[28] Cumhuriyet Gazetesi, 18 Kasım 1930.
[29] Cumhuriyet Gazetesi, 21 Nisan 1939 . [30] Ekinci, Necdet (1997), Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, Toplusal Dönüşüm Yayınları, Ankara.
[31] Erkin, Feridun Cemal (1968), Türk-Soveyt İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası, Ankara. [32] Esmer, Ahmet Ş. ve Sander, Oral (1996), İkinci Dünya Savaşında Türk Dış Politikası, Mehmet Gönlübol (Ed.), Olaylarla Türk Dış Politikası (s. 137-185) içinde, Ankara: Siyasal Kitabevi Yayınları.
[33] Gözler, Kemal (2000), Türk Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi, Bursa.
[34] Gülcan, Yılmaz (2001), Cumhuriyet Halk Partisi, Alfa Yayınları, İstanbul.
[35] Gülsoy, Ufuk (1999), “Islahat Fermanı”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 19, İstanbul.
[36] Hanioğlu, Şükrü (2001), “İttihat ve Terakki Cemiyeti”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 23, İstanbul.
[37] Hanioğlu, Şükrü (2004), “Meşrutiyet” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 29, Ankara.
[38] Haytoğlu, Ercan (1997), “Türkiye'de Demokratikleşme Süreci ve 1945'te Çok Partili Siyasi Hayata Geçişin Nedenleri”, PAÜ. Eğitim Fakültesi Dergisi, sayı (3), (46-56).
[39] İlgen, Ferhat (2019), “Realist Bir Bakış: Vestfalya Barışı ve Etkileri”, 3rd International Congress of Eurasian Social Sciences, Muğla.
[40] İnalcık, Halil (1964), “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, cilt XXVIII, sayı (112), (603-622).
[41] Karal, Enver Ziya (1963), “Gülhane Hatt-ı Hümayununda Batının Etkisi”, Belleten, cilt XXVIII, sayı (112), (581-601).
[42] Karataş, Murat (2014), “1950 Yılı Genel Seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi'nin Seçmeni İkna Çabaları”, International Journal of History, sayı 3(5), (199-215).
[43] Karatepe, Şükrü (2001), Tek Parti Dönemi, İz Yayıncılık, İstanbul.
[44] Karpat, Kemal Haşim (2010), Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller, Timaş Yayınları, İstanbul.
[45] Koçak, Cemil (1986), Türkiye'de Milli Şef Dönemi 1938-1945, Yurt Yayınları, Ankara.
[46] Kunz, Diane B. (1997), “The Marshall Plan Reconsidered: A Complex of Motives”, Council on Foreign Relations, sayı 76(3), (162-170).
[47] Kutay, Cemal (1975), Örtülü Tarihimiz, Hilal Matbaası, İstanbul.
[48] Lewis, Bernard (1988), Modern Türkiye'nin Doğuşu, M. Kıratlı (çev), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
[49] Lewis, Bernard (1991), Modern Türkiye'nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
[50] Linz, Juan J. ve Stepan, Alfred (1996), Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post Communist Europe, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London.
[51] McGee, George (1990), The US-Turkish-NATO Middle East Connection: How the Truman Doctrine Contained the Soviets in the Middle East, St. Martin's Press, New York.
[52] Meray, Seha L. (1973), Lozan Barış Konferansı: Tutanak, Belgeler, AÜSBF Yayınları, Ankara.
[53] Milliyet Gazetesi, 15 Mayıs 1950.
[54] Mustafa Kemal, (2019), Nutuk, Alfa Yayınları, İstanbul.
[55] Ortaylı, İlber (2000), Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareler (1840-1880), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
[56] Ortaylı, İlber (2010), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, İstanbul.
[57] Özbudun, Ergun (1977), Siyasal Partiler, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara.
[58] Özcan, Azmi (2007), “Otuzbir Mart Vak'ası”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, İstanbul.
[59] Huntington, Samuel Phillips (1996), Üçüncü Dalga: Yirminci Yüzyıl Sonlarında Demokratlaşma, Ergun Özbudun (çev.), Yetkin Yayınları, Ankara.
[60] Satterthwaite, Joseph C. (1972), “The Truman Doctrine: Turkey”, The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, sayı 401(1), (74-84).
[61] Servet-i Fünun, 27 Kasım 1924.
[62] Şeyhanlıoğlu, Hüseyin (2011), Türk Siyasal Muhafazakarlığının Kurumsallaşması ve Demokrat Parti, Kadim Yayınları, Ankara.
[63] TBMMTD, 16 Şubat 1950.
[64] TBMMTD, 22 Mayıs 1950.
[65] TBMMTD, 5 Mayıs 1946).
[66] TBMMZC, 12 Mayıs 1939.
[67] TBMMZC, 14 Ocak 1938.
[68] TBMMZC, 18 Ocak 1940.
[69] TBMMZC, 2 Ağustos 1944.
[70] TBMMZC, 20 Aralık 1945.
[71] TBMMZC, 23 Haziran 1939.
[72] TBMMZC, 23 Şubat 1945.
[73] TBMMZC, 3 Ocak 1945.
[74] TBMMZC, 31 Temmuz 1936.
[75] TBMMZC, 6 Mart 1934.
[76] TBMMZC, 9 Temmuz 1932.
[77] Tevetoğlu, Fethi (1985), “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, Türk Kültür Dergisi, sayı(264), (41-46).
[78] Tunaya, Tarık Zafer (1998), İslamcılık Cereyanı-2: İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatı Boyunca Gelişmesi ve Bugüne Bıraktığı Meseleler, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul.
[79] Vakit Gazetesi, 19 Haziran 1941.
[80] Weisband, Edward (2002), İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, Ö. Uğurlu (çev.), Örgün Yayınevi, İstanbul.
[81] Yeni Sabah Gazetesi, 19 Ocak 1940.
[82] Yetkin, Çetin (1983), Türkiye'de Tek Parti Yönetimi, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul.
[83] Zürcher, Erik Jan (2007), Modernleşen Türkiye'nin Tarihi, Y. S. Gönen (çev.), İletişim Yayınları, İstanbul.