Eski Türklerden Günümüze Altay Şamanizminde Çök/Sök Ayini

The word čök which has only been found in Tepsey VI, Tuba II and one inscription from Adrianov’s collection, and has been interpreted differently by Turcologists such as Malov, Kyzlasov, Klyashtorny, Erdal, Orkun, Barutcu-Özönder and Aydın. In this study, the word čök identified in the Turkic runic texts of Siberia, and the associated ritual of libation have been evaluated as an ancient and common element in the Shamanism of Altaic peoples for the first time in Turcology. For this reason, traces of the concept have been searched in Tungus-Manchu, Korean and Mongolian as well as Turkic languages belonging to the Altaic language family. It has been emphasized that this word, which was recorded in different forms among Turkic and Mongolic peoples, can be an old and common Altaic word. In this way, the existence of Shamanism among the ancient Turks living in the Yenisei region has been exemplified with this word, and it’s been seen that this concept has been preserved until the 21st century in societies speaking Turkic, Mongolic and Manchu-Tungusic languages and perpetuating traditional Shamanism. And results of this research have been presented to the service of Turcology.

Anahtar Kelimeler:

Turkic, Altaic, Shamanism, Yenisei inscriptions, libation, čök/sök

Čök/Sök Ritual in Altaic Shamanism from Ancient Turks to Present Day

Keywords:

Turkic, Altaic, Shamanism, Yenisei inscriptions, libation, čök/sök,

PDF

___

Ağca, F. (2021). Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarındaki başlıgıg yüküntür - tizligig sökür - İbaresi Hakkında. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 52, 1-16.
Altangerel, D. (2001). Orchin Tsagiyn Mongol-Angli Tol’ (A Modern Mongolian-English Dictionary). 2nd Ed. Ulaanbaatar: Interpress.
Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II Tercüme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arıkoğlu, E. (2012). Tuva Türkçesinde Moğolcadan Alınan Unsurların Ses Bilgisi Açısından Durumu. Dil Araştırmaları, 11, 17-36.
Asılgaraev, Ş. N. et al. (2007). Tatarsko-Russkiy Slovar I-II. Kazan: İzdvo Magarif.
Aydın, E. (2013a) Yenisey Yazıtları. In Ölmez, M. (Haz.), Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig (pp. 17-277). Ankara: BilgeSu Yayınları.
Aydın, E. (2013b). Yenisey Yazıtlarındaki Tek Örnekler. Türkbilig, 26, 37-49.
Aydın, E. (2017). A Shamanistic Exclamation in the Yenisei Inscriptions: Çök! Central Asiatic Journal, 60(1/2), 13-17.
Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Bayram, B. (2013). Ulıp Çuvaş Türklerinin Kahramanlık Destanı. Ankara: TÜRKSOY Yayınları.
Bayram, B. (2015). Gyula Mészáros’un 1908 Yılı Raporuna Göre Çuvaşlar Üzerine Tespitler. Türk Dünyası, 40, 21-35.
Birtalan, Á. (2004). Mongolian Shamanic Texts. In Walter, M. N. et al. (Eds.), Shamanism: An Encyclopedia of World Beliefs, Practices, and Culture I (pp. 586-92). Santa Barbara, CA: ABC-CLIO.
Butanayev, V. Y. (1999). Hakassko-Russko İstoriko-Etnografiçeskiy Slovar. Abakan: İzd. HGU.
Butanayev, V. Y. (2003). Burhanizm tyurkov Sayano-Altaya. Abakan: İzd-vo HGU.
Butanayev, V. Y. (2006). Traditsionny şamanizm Hongoraya. Abakan: İzd-vo HGU im N. F. Katanova.
Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
Dampilova, L. S. (2012). Şamanskie Pesnopenie Buryat: Simvolika i Poetika. 2. Baskı. Moskva: Vostoçnaya Literatura.
Dampilova, L. S. (2017). Etnomentalnye Kody v Şamanskih Tekstah Mongolskih Narodov. In Cultural Heritage Of The Mongols: Manuscript And Archival Collections. Third International Conference under the Patronage of the President of Mongolia (pp. 47-48). St. Petersburg & Ulaanbaatar.
Daşieva, L. D. (2009). Buryatskiy Krugovoy Tanets Yohor: İstoriko-Etnografiçeskiy, Ladovy, Ritmiçeskiy Aspekty. Ulan Ude: İzd-vo BNTs SO RAN.
Daşieva, N. B. (2012). Traditsionnye Obschestvennye Prazdniki Buryat: İstoriya i Tipologii. Sibir: Etnosy i kultury. Vypusk 12. Ulan Ude: İzd.-poligr.
Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: a Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Er-Tarduş (B. Y. Bedyurov). (2005). Grammatika Altayskogo Yazıka. İzd. 2-oe. Gorno Altaysk: Ak Çeçek.
Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy Slovar Çuvaşskogo Yazıka II. Çeboksarı: Çuvaşskiy gosudarstvenny institut gumanitarnyh nauk.
Haritonova, V. İ. (2006). Feniks iz Pepla? Sibirskiy Şamanizm na rubeje tysyaçeletiy. Moskva: Nauka.
İnan, A. (1998). Türk Şamanizmi Hakkında. In Makaleler ve İncelemeler I (pp. 389-396). 3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Karahan, L. (2003). Türkiye Türkçesi Ağızlarında ş > s Değişmesi ve Çalış Beldesi (-Haymana) Ağzı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 13, 41-62.
Kızlasov, İ. L. (2001). Smena Mirovozzreniya v Yujnoi Sibiri v Rannem Srednevekovye (İdei Yedinobojiya v Yeniseyskih Nadpisyah). Drevniye Tsivilizatsii Yevrazii. İstoriya i Kultura. Materialy Mejdunarodnoy Nauçnoy Konferentsii, Posvyaşennoy 75-Letiyu Deystvitelnogo Çlena Akademii Nauk Tadjikistana, Akademika RAEN, Doktora İstoriçeskih Nauk, Professora B. A. Litvinskogo (Moskva, 14-16 oktyabrya 1998 g.) (pp. 243-270). Moskva: Vostoçnaya Literatura.
Kruçkin, Y. N. (2006). Bolşoy Sovremennıy Russko-Mongolski-Mongolsko-Russkiy Slovar. Moskva: ACT, Vostok-zapad.
Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Bloomington-Indiana: The Mongolia Society.
Malov, S. Y. (1952). Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov. Tekstı i Perevodı. Moskva-Leningrad: İzd. Akademii Nauk SSSR.
Maynagaşev, S. D. (1916). Jertvoprinoşenie Nebu u Beltir. Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii. Tipografiya İmperatorskoy Akademiya Nauk. 14(3), 93-102.
Medvedev, V. V. (2016). Predmety-Apotropei v Traditsiyah Çuvaşey. Nauçnıye Vedomosti Belgu (Belgorodskogo Gosudarstvennogo Universiteta). Seriya: İstoriya. Politologiya. 8(38), 144-149.
Nadelyayev, V. M. et al. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: İnstitut Yazıkoznaniya, Akademiya Nauk SSSR.
Okladnikov, A. P. (1974). Petroglify Baykala: Pamyatniki drevney kultury narodov Sibiri. Novosibirsk: Nauka.
Okutan Davletov, N. (2021). Hakas Türklerinde Şamanizm ve Ölüm. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen. (Tuvacanın Sözvarlığı, Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Pürbeyev, G. Ts. (2001). Bolşoy Akademiçeskiy Mongolsko-Russkiy Slovar I. Moskva: Academia.
Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
Rassadin, V. İ. (2003). Soyotsko-Buriatsko-Russkiy Slovar. Ulan Ude: İzd-vo Respublikanskaya Tipografiya.
Rassadin, V. İ. (2012). Yazık soyotov buryatii. Elista: İzd-vo KGU.
Rodionov, V. G. (2016). Çuvaşskie Kalendarnye Obryadovye Teksty (k Probleme Rekonstruktsii Osnovnyh Tsiklov). In Traditsionnaya Kultura Narodov Povoljya: Materialy III Vserossiyskoy Nauçno-Praktiçeskoy Konferentsii s Mejdunarodnym Uçastiem II (M-Ya.) (pp. 118-126). Kazan: İhlas.
Salmin, A. (1994). Narodnaya Obryadnost Çuvaşey. Çeboksarı: Çuvaşskiy gumanitarnyi institut.
Semenova, T. V. (2015). Osobennosti Obryadovogo Kalendarya Çuvaşey v Etnokontaktnoy s Tatarami Zone. MAE RAN, Otdel etnografii vostoçnyh slavyan i narodov evropeyskoy çasti Rossii. (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
Sevortyan, E. B. (2003). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obsschetyurkskie i Mejtyurkskie Osnovy Na Bukvu “L”, “M”, “N”, “P”, “S”. Moskva: Nauka.
Starostin, S. et al. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages I-III. Leiden-Boston: Brill.
Subrakova, O. V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’ (Okolo 22 tıs. Slov). Novosibirsk: Nauka.
Şagdarov, L. D. & Çeremisov, K. M. (2008). Buryadsko-Russkiy Slovar I-II. Ulan Ude: Respublikanskaya Tipografiya.
Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tsintius, V. İ. (1975). Sravnitelny Slovar Tunguso-Mançjurskih Yazıkov I-II. Moskva: Nauka.
Verbitskiy, V. (1884). Slovar Altayskago İ Aladagskago Nareçiy Tyurskago Yazıka. Kazan: Tipografiya V. M. Klyuçnikova.
Yadanova, K. V. (2013). Predaniya, legendy, byliçki telengitov dolinı Ere-Çuy. Red. Smirnov, Yu. I. Gorno Altaysk: Nİİ Altaistiki im S. S. Surazakova.