Tek Parti Dönemi’nde Uygulanan Tuz Politikaları (1923-1946)

Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne ekonomik anlamda olumsuz bir miras kalmıştı. Düyun-u Umumiye’nin kontrolünde olan ekonomik yapı inhisarlar sisteminin kötü niyetli kullanımına yol açtı. Malın sınırlı tutularak yüksek fiyatlara satılmasını esas alan bu anlayış kaçakçılığın artmasına sebep olmuştu. Ekonomik çöküş beraberinde ahlaki çöküşe de sebep olmuştu. Osmanlı toplumu kaçakçılığı Düyun-u Umumiye’nin haksız uygulamalarına karşılık kendisine hak görmeye başlamıştı. Düyun-u Umumiye İdaresi’nde bulunan vergi kalemlerinden birisi de tuz ürünüydü. İdare tuz alanını geliştirmeyi değil vergilerini artırmayı hedef aldı. Kurtuluş Savaşı’nın başlamasıyla tuz vergisi artırılarak mali kaynaklar artırılmaya çalışıldı. Cumhuriyet İdaresi de ekonomik zorunluluklar sebebiyle tuzun üretim ve satışında inhisar sistemini benimsemek zorunda kaldı. Bununla birlikte Kemalist kadro tuz sanayisini modernleştirmeye çalıştığı gibi sağlık açısından önemli olan tuz fiyatlarını da süreç içerisinde düşürmeye başlamıştı. Bu çalışma tuz gibi temel bir tüketim maddesinin tek parti döneminde neden tekel kapsamına alındığını ve bu uygulama sayesinde ne gibi kazanımlar elde edildiğini ortaya koyabilmeyi amaçlamaktadır. Buna ek olarak tek parti döneminde uygulanan inhisar sisteminin Osmanlı Devleti zamanında uygulanan inhisar sisteminden nasıl farklılaştığını gözler önüne serecektir. Bu çalışma ana hatlarıyla TBMM zabıt cerideleri, arşiv belgeleri, resmî gazete, ilgili mevzuat ve dönemin süreli yayınlarına dayandırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tek Parti, Tuz, Tekel, Kalkınma

Salt Policies Implemented in the Single-Party Period (1923-1946)

There was a negative economic legacy from the Ottoman Empire to the Turkish Republic. The economic structure under the control of the Düyun-u Umumiye led to the malicious use of the monopoly system. This understanding, which was based on the limited sale of goods at high prices, led to an increase in smuggling. The economic collapse also led to moral collapse. Ottoman society started to feel entitled to smuggling in response to the unfair practices of the Düyun-u Umumiye. One of the tax items in the Düyun-u Umumiye Administration was salt product. The administration aimed not to develop the salt field but to increase its taxes. With the start of the War of Independence, an attempt was made to increase financial resources by increasing the salt tax. The Republic Administration had to adopt the monopoly system in the production and sale of salt due to economic necessities. However, the Kemalist staff tried to modernize the salt industry and began to reduce the prices of salt, which is important for health, in the process. This study aims to reveal why a basic consumer item such as salt was included in the monopoly during the single-party period and what kind of gains were achieved thanks to this practice. In addition, it will reveal how the monopoly system applied in the single-party period differs from the monopoly system applied during the Ottoman Empire. This study is mainly based on the minutes of the Grand National Assembly of Turkey, archival documents, the official newspaper, the relevant legislation and periodicals of the period.

Keywords:

One Party, Salt, Monopoly, Development,

PDF

___

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928), 30.18.1.1/1.7.15, 04.08.1920.
BCA, KDB (1920-1928), 30.18.1.1/13.17.11, 18.03.1925.
BCA, KDB (1928-), 30.18.1.2/55.43.18, 27.05.1935.
BCA, KDB (1928-), 30.18.1.2/70.94.2, 07.12.1936.
BCA, Muamelat Genel Müdürlüğü, 30.10.0.0/4.19.11, 16.11.1932.
BCA, MGM, 30.10.0.0/181.248.8, 31.10.1934.
BCA, MGM, 30.10.0.0/180.245.4, 10.07.1936.
Cumhuriyet Rejiminde İnhisarlar, T.C. İnhisarlar İdaresi, İnhisarlar Umum Müdürlüğü, 29.10.1943.
Devlet İnhisarlar İdareleri ve İnhisar Maddeleri İstatistiği, Türkiye Cumhuriyeti Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, İstanbul Marifet Matbaası, Ankara 1932.
İstihbarat Bülteni, İnhisarlar Umum Müdürlüğü, Fevkalade Sayı, 29 Ekim 1933.
Resmî Gazete, Sayı 4, 28.02.1921.
Resmî Gazete, Sayı 69, 26.04.1924.
Resmî Gazete, Sayı 1211, 9.6.1929.
Resmî Gazete, Sayı 1509, 2.6.1930.
Resmî Gazete, Sayı 2112, 31.5.1932.
Resmî Gazete, Sayı 3489, 23.12.1936.
Resmî Gazete, Sayı 8041, 22.02.1952.
TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 4. Cilt, 71. Birleşim, 23.09.1920.
TBMM Zabıt Ceridesi, 2. Dönem, 8. Cilt, 32. Birleşim, 08.04.1924.
TBMM Zabıt Ceridesi, 2. Dönem, 15. Cilt, 67. Birleşim, 1.3.1925.
TBMM Zabıt Ceridesi, 3. Dönem, 4. Cilt, 76. Birleşim, 17.05.1928.
TBMM Zabıt Ceridesi, 4. Dönem, 3. Cilt, 32. Birleşim, 20.07.1931.
TBMM Zabıt Ceridesi, 4. Dönem, 8. Cilt, İçtima 1, 53. Birleşim, 28.05.1932.
TBMM Zabıt Ceridesi, 5. Dönem, 1. Cilt, İçtima F., 2. Birleşim, 7.03.1935.
TBMM Zabıt Ceridesi, 4. Dönem, 3. Cilt, İçtima F., 32. Birleşim, 30.05.1935.
TBMM Zabıt Ceridesi, 5. Dönem, 6. Cilt, İçtima 1, 1. Birleşim, 1.11.1935.
TBMM Zabıt Ceridesi 9. Dönem, 13. Cilt, 40. Birleşim, 15.02.1952.
Tuz Fiatı Hakkında 1/237 Nolu Kanun Layihası, T.C. Başvekalet Kararlar Müdürlüğü, Sayı: 6/1719, 27.05.1935.
Tuz İşleri, T.C. İnhisarlar Umum Müdürlüğü, İnhisarlar Matbaası, İstanbul 1934.
Tuz Kaçakçıları Hakkında Yapılacak Kanuni Muameleye Dair İzahname, T.C. İnhisarlar Umum Müdürlüğü, İnhisarlar Matbaası, İstanbul 1933.
Türkiye Cumhuriyeti İnhisarlar İdaresi Tütün-İçki-Tuz-Barut 1 Haziran 1936-31 Mayıs 1937 Hesab Devresine Ait Bilanço ve Müfredat Cetvelleri, İnhisarlar Matbaası, İstanbul 1937.
Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yayını, Devlet Basımevi, İstanbul 1938.
TÜİK (2012). İstatistik Göstergeler 1923-2013.
Tütün, Müskirat, Tuz Muamelatına Mahsus Rehber, T.C. İnhisarlar Umum Müdürlüğü, İnhisarlar Matbaası, İstanbul 1933.
Akalın, G. (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No: 2008/384, Ankara.
Atatürk, M. K. (2010). Medeni Bilgiler Türk Milletinin El Kitabı, Haz.: Afet İnan, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul.
Beyoğlu, S. (2004). Osmanlı Devletinde Tuza Dair Bazı Problemler (1914-1923), Tuz Kitabı, Ed.: Emine Gürsoy Naskali-Mesut Şen, Kitabevi Yayınları, İstanbul, s. 201-207.
Doğruel, F.-S., (2000). Osmanlı'dan Günümüze Tekel, Tekel Yayınları, İstanbul.
Eldem, V. (1994). Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, TTK Basımevi, Ankara.
Erim, N. (1953). Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt I, TTK Basımevi, Ankara.
Güçer, L. (1963). XV.-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 23, Sayı 1-2, s. 97-143.
Gürsoy, B. (1982). Muharrem Kararnamesinin 100. Yılı, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 513, A.Ü. S.B.F. Basın ve Yayın Yüksekokulu Basımevi, Ankara.
Kıray, E. (1995). Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
Kuruç, B. (1988). Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, 1. Cilt, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 569, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
Kuruç, B. (1993). Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, 2. Cilt, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 580, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
Müderrisoğlu, A. (1974). Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Maliye Bakanlığı Ellinci Yıl Yayınları, Ankara.
Noviçev, A. D. (1979) Osmanlı İmparatorluğu'nun Yarı Sömürgeleşmesi, Çev.: Nabi Dinçer, Onur Yayınları, Ankara.
Özdemir, B. (2009). Osmanlı Devleti Dış Borçları, Ankara Ticaret Odası Yayını, Ankara.
Parvus Efendi, (2014). Türkiye’nin Can Damarı Devlet-i Osmaniye’nin Borçları ve Islâhı, Yay. Haz.: Filiz Dığıroğlu, Taşmektep Yayınları, İstanbul.
Sarc, Ö. C. (1948). Türkiye’de Tuz Talebi, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul.
Suvla, R. Ş. (1937). Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Tütün, Tuz ve İçki İnhisarları Varidatı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Mecmuası, Cilt 3, s. 490-495.
Velay, A. du (1978). Türkiye Maliye Tarihi, Der.: Maliye Tetkik Kurulu, Ankara.
Zarakolu, A. (1982). 1929/30 Dünya Ekonomik Krizi Karşısında Türk Ekonomisi ve Alının Krizle Mücadele Tedbirleri, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 513, A.Ü. S.B.F. Basın ve Yayın Yüksekokulu Basımevi, Ankara.