Evren DOĞAN, Evinç DOĞAN, Edina AJANOVİC

Kahvehanelerin Kent Belleğindeki Yeri: İstanbul’daki Kahvehanelerin ve Belgrad’daki Kafanaların Karşılaştırmalı Analizi

Osmanlılar tarafından Avrupa’ya tanıtılan kahvehaneler Balkan ülkelerinin hemen hepsinde benimsenmiştir. Gerek Türkiye’deki kahvehaneler gerekse Osmanlı kültürünün bir uzantısı olarak ortaya çıkan, Balkanlarda kullanılan adıyla, kafanalar günümüzün modern dünyasında halen günlük hayatın bir parçası olarak varlıklarını sürdürmektedir. Günlük hayatın basit ve karmaşık gerçekliklerinin temsilcisi olan “kahvehaneler” ve “kafanalar” sadece bir kamusal alan olmanın ötesine geçerek ilk tiyatro temsillerinin, sinema gösterimlerinin yapıldığı, iş anlaşmalarının ve evliliklerin ayarlandığı yerler haline gelmiştir. Bu özellikleriyle, içinde bulundukları kentlerin zaman içerisindeki değişimine şahit olmakla kalmayıp, bu süreçte aktif bir rol de üstlenmiştir. Bu çerçevede, bu çalışmanın amacı kahvehanelerin ve kafanaların bellke mekânları olarak sosyal, işlevsel ve mekânsal özellikleri vasıtasıyla toplumun kolektif belleğinde oynadıkları rol bakımından incelenmesidir. Söz konusu kolektif belleğin kent belleğine etkileri, kentlerin dinamizmi ve hızlı değişimi göz önünde bulundurularak ele alınmaktadır. Bu etkinin farklı ülkelerde ve toplumlardaki benzer ve farklı yanlarını ortaya koymak amacıyla İstanbul’daki kahvehaneler ve Belgrad’daki kafanalar kuşaktan kuşağa aktarılan kültürel mirasın önemli bir parçası olarak karşılaştırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Kahvehane, Kafana, Kent belleği, Kolektif bellek, Bellek mekânı

The Status of Coffehouses in Urban Memory: Comparative Analysis of Kahvehanes in Istanbul and Kafanas in Belgrade

Introduced by the Ottomans to Europe, coffeehouses have been adopted by almost all Balkan countries. Coffeehouses both in Turkey where they are known as kahvehanes and in the Balkans where they are known as kafanas have emerged as an extension of Ottoman culture while still maintaining their existence as part of daily life in today’s modern world. As both simple and complex representations of the realities of daily life, kahvehanes and kafanas had gone far beyond being just a public space to being the places that staged the first theatrical plays and made the first cinema screenings, as well as where marriages and business deals were arranged. Due to these characteristics, they are not just witness to the transformation of the cities where they are located, but have also assumed an active role in this process. The purpose of this study is to analyze the kahvehanes and kafanas as spaces with memories by considering their role in this framework by means of their social, functional, and spatial characteristics. The impact of the subjected collective memory is addressed in view of cities’ dynamic and rapid changes. In order to reveal the similar and distinctive aspects of this impact in different countries and societies, the study compares the kahvehanes in Istanbul and the kafanas in Belgrade as a significant part of the cultural heritage that has passed from one generation to another.

Keywords:

Coffeehouse, Kafana, Urban memory, Collective memory, Sites of memory,

PDF

___

Ahıska, M. (2014). Bağdat Caddesi II. P. Derviş, B. Tanju, & U. Tanyeli (Ed.), İstanbullaşmak: Olgular, sorunsallar, metaforlar içinde (s. 44–46). Garanti Galeri Yayınları.
Assmann, J. (2001). Kültürel bellek (A. Tekin, çev.). Ayrıntı Yayınları.
Bachelard, G. (1994). The poetics of space. Beacon Press.
Bahçekapılı, N. (2005). ‘Kahvehane’ – Aylaklık mekânı, kamusal mekân, heterotopya. Varlık, Temmuz, 19–25.
Birsel, S. (1983). Kahveler kitabı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9, 27–40.
Boym, S. (2001). The future of nostalgia. Basic Books. Crinson, M. (2005). Urban memory: History and amnesia in the modern city. Routledge.
Стојановић, Д. (2008). Калдрма и асфалт. Урбанизација и европеизација Београда 1890-1914. Београд: Удружење за друштвену историју
Çaksu, A. (2007) Janissary coffeehouses in late eighteenth-century Istanbul. In D. Sajdi (Ed.). Ottoman tulips, Ottoman coffee, leisure and lifestyle in the eighteenth century (pp. 117–133). I.B.Tauris & Co., Ltd.
Çil, E. (2006). Bir kent okuma aracı olarak mekân diziliminin kuramsal ve yöntemsel tartışması. Megaron, 1(4), 218–233.
Çizakça, D. (2012). Long nights in coffeehouses: Ottoman storytelling in its urban locales. https:// www.academia.edu/11811289/Long_Nights_in_Coffeehouses_Ottoman_Storytelling_in_its_ Urban_Locales
Demir, M. (2018). Osmanlı eğlence hayatında bir alt kültür müzikli kahvehâne: amane kahvehâneleri. Folklor/Edebiyat, 24(93), 35–53.
Denzin, N. K. (1991). Images of Postmodern Society: Social Theory and Contemporary Cinema. Sage
Đurić-Zamolo, D. (1988). Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu. Muzej grada Begrada
Emeksiz, A. (2009). İstanbul kahvehaneleri. In F. Özdem (Ed.). Karaların ve Denizlerin Sultanı İstanbul (Vol. II, s. 123–141). Yapı Kredi Yayınları.
Fotic, А. (2005). (Не)спорно уживање: појава кафе и дувана. у: А. Фотић (прир.), Приватни живот у српским земљама у освит модерног доба, Београд: Clio.
Fotic, A. (2011). The introduction of coffee and tobacco to the Mid-West Balkans. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung, 64(1), 89–100.
Foucault, M. (1980). Language, counter-memory, practice: Selected essays and interviews. Cornell University Press.
Foucault, M. (1997). Of other spaces: Utopias and heterotopias. In N. Leach (Ed.), Rethinking architecture- a reader in cultural theory (pp. 329–357). Routledge
Golubovic, V. (2010). O nastanku i nazivima mehana i kafana starog Beograda. Teme, 34 (3), 991–1010.
Habermas, J. (1989). The structural transformation of the public sphere: An inquiry into a category of bourgeois society (T. Burger, Tran.). Polity.
Halbwachs, M. (1980). The collective memory (F. J. Ditter & V. Y. Ditter, Trans.).
Harper & Row. Işın, E. (2001). More than a beverage: A social history of coffee and coffeehouses. In S. Özpalabıyıklar (Ed.), Tanede Saklı Keyif (pp. 10–43). Yapı Kredi Yayınları.
Jovanović, M. (2009). Taming the tavern: Social space and government regulation in 19th century belgrade. Annual for Social History, 3, 57–68. Kapor, M. (2017). Halo, Beograd. Dereta.
Kömeçoğlu, U. (2001). Geçmişte bir “heterotopya”: Kahvehane. F. Gümüşoğlu (Ed.), XXI. yüzyıl karşısında kent ve insan içinde (s. 93–105). Bağlam Yayınları.
Kömeçoğlu, U. (2009). Homo ludens ve homo sapiens arasında kamusallık ve toplumsallık: Osmanlı kahvehaneleri. A. Yaşar (Ed.), Osmanlı kahvehaneleri: Mekân, sosyalleşme, iktidar içinde (s. 49–-84). Kitap Yayınları.
Laverty, S. M. (2003). Hermeneutic phenomenology and phenomenology: A comparison of historical and methodological considerations. International Journal of Qualitative Methods, 2(3), 1–29.
Lefebvre, H. (1991). The production of space. (D. Nicholson-Smith, Tran.). Blackwell.
Massey, D. B. (2005). For space. Sage Publications.
Mikhail, A. (2007). The heart’s desire: Gender, urban space and the Ottoman coffeehouse. In D. Sajdi (Ed.), Ottoman tulips, Ottoman coffee, leisure and lifestyle in the eighteenth century (pp. 133–171). I. B. Tauris & Co. Ltd.
Misztal, B. A. (2003). Theories of social remembering. Open University Press.
Nora, P. (1989). Between memory and history: Les lieux de mémoire. Representations, 26(Special Issue: Memory and Counter-Memory), 7–24.
Obradovic, D. (2014). Стари Београд: путописи, мемоари, кафане и механе. Етхос.
Parmaksız, P. M. Y. (2019). Belleğin mekânından mekânın belleğine: Kavramsal bir tartışma, İLEF Dergisi, 6(1), 7–26.
Pernecky, T., & Jamal, T. (2010). Hermeneutic phenomenology in tourism studies. Annals of Tourism Research, 37(4), 1055–1075.
Refik, A. (1998). Kafes ve ferace devrinde İstanbul. Tahir Yücel Kitabevi Yayınları Rossi, A. (1984). The architecture of the city. MIT Press.
Sajdi D. (2007). Decline, its discontents and Ottoman cultural history: By way of introduction. In D. Sajdi (Ed.), Ottoman tulips, Ottoman coffee, leisure and lifestyle in the eighteenth century (pp. 133–171). I. B. Tauris & Co. Ltd. Sennett, R. (1986). The fail of public man. Faber & Faber.
Sezer, S., & Özyalçıner, A. (2005). Bir zamanların İstanbulu – Eski İstanbul yaşayışı ve folkloru. İnkılap Kitabevi
Sökmen, C. (2011). Aydınların iletişim ortamı olarak eski İstanbul kahvehaneleri. Ötüken Neşriyat A.Ş.
Stavrides, S. (2018). Müşterek mekân: Müşterekler olarak şehir (C. Saraçoğlu, çev.). Sel Yayıncılık.
Wildner, K. (2014). Kamusal Alan II. P. Derviş, B. Tanju, & U. Tanyeli (Ed.), İstanbullaşmak: Olgular, sorunsallar, metaforlar içinde (s. 188–190). İstanbul: Garanti Galeri Yayınları.
Yanushkevich, I. (2014). Semiotics of social memory in urban space: The case of Volgograd (Stalingrad). International Journal of Cognitive Research in Science, Engineering and Education, 2(1), 43–50.
Yaşar, A. (2003). The coffeehouses in early modern Istanbul: Public space, sociability and surveillance (Master’s thesis). Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul. https://www.academia.edu/3140192/The_ Coffeehouses_in_Early_Modern_Istanbul_Public_Space_Sociability_and_Surveillance_MA_ thesis_Bo%C4%9Fazi%C3%A7i_University_2003
Zivkovic, N. (2008). Tavern “?”. Belgrade, Cultural Heritage Preservation Institute of Belgrade. http:// beogradskonasledje.rs/wp-content/uploads/2012/06/Kafana_znak_pitanja.pdf