"Tefrik'ten İttihad'a" Osmanlı Devleti'nde Gayrı Müslimler'in Toplumsal ve Siyasal Statülerinde Değişim Süreci
Osmanlı Devleti farklı etnik kökenden gelen, farklı dinlere mensup, ayrı dilleri konuşan insanları imparatorluk kimliği altında toplamıştır. Osmanlı 'da cemaatler arasındaki ilişki hassas dengeler üzerine kurulmuş olup, cemaat mensuplarına gruba aidiyet ve kimlik duygusu veren kimi ayrımlara dayanıyordu. Yerleştikleri semtten, kılık kıyafete değin göze çarpan farklılaşma toplumsal bir disiplinin göstergesinden öte, cemaatler arasındaki yaşam alanlarını, sınırları ortaya koyuyordu. Bununla birlikte gruplar arasında kültürel etkileşim her dönem göze çarpıyordu. Daha çok sözlü kültürün belirlediği geleneğe ve aile yapılarına dayanan cemaatlerde doğup, gelişen bireylerin oluşturduğu toplumsal yapı, birey tarafından tasarlanan modern topluma ait bir düşünce olan ulusçuluğun çevresinde biçimlenmiş toplumsal yapıdan farklıklar içermekteydi. 19. yüzyılın ulusçuluk düşüncesinin çokuluslu imparatorluk yapısı üzerindeki etkilerini bertaraf etme arayışları ve modernleşme süreci Osmanlı geleneksel yapısını dönüştürürken 'klasik dönem' uygulamalarının aksine farklıklara ve bunlara işaret eden semboller yerine ittihad-ı anasır politikasına uygun olarak eşitlik düşüncesine ve ortak yönlere vurgu arttı. Tanzimat ve ardından gelen süreç ayrımları hukuki olarak kaldırsa da eşitlik düşüncesini yaşama geçirmek hem Müslümanlar için hem de gayrı Müslimler için kolay olmadı. Geçmişte de zaman zaman görülen çatışmalar bu kez daha farklı istemleri konu edinerek ortaya çıktı. 19. yüzyılın sosyo-politik ve kültürel atmosferinde bir Osmanlı hochkultur'ü yaratmak mümkün olmadı. Bu makalede Osmanlı Devleti'nde gayrı Müslimlerin toplumsal yaşam içindeki yerleri, devlet tarafından algılanış biçimlerinin farklılıktan birliğe giden sürecine işaret edilmektedir.
"From Discrimination to Unity" The Process of Transformation of Social and Political Status of Non-Muslim Minorities in the Ottoman State
The Ottoman State was uniquely successful in uniting various communities with different ethnic, religious and lingual origins, under the Ottoman identity. In the Ottoman Empire, the relations between the communities was constructed on a delicate balance basing on certain differences that gave the members of each community a feeling of identity and belonging to the community. All differences from localities they lived to costumes they wore symbolizing social, cultural and religious distances between the communities, was a way of drawing the borders of communal territories, beyond indicating a social discipline. However, different groups of the State had always culturally interacted. The social structure consisting of people who were born in and socialized by communities which were based on traditions and family structure determined by oral culture, was completely different from a national society designed by modernization and individuality. The process of modernization, and the Empire's searches for eliminating the affects of the idea of nationalism of 19' century on a multinational Empire, had transformed the traditional structure of the Ottoman Empire. Contrary to the policies of Ottoman "classical period" which underlined the differences and symbols of discrimination, this new period emphasized equality and the common features of the communities in line with the policy of ittihad-I anasır (unity of the social elements-communities). Even though Tanzimat and the following process had legally abolished the discriminations, it was not easy for both Muslims and non-Muslims to actualize the idea of equality. The clashes that had already existed between the communities, this time aroused with different demands. An Ottoman hochkultur could not be created in the social, political and cultural atmosphere of 19th century. In this paper, I focus on the transition process of non-Muslim minorities of the Empire from discrimination to unity with regard to their place in social life, and their perception by the state.
___
- Abacı, Nurhan; "Osmanlı Kentlerinde Sosyal Kontrol: Araçlar ve İşleyiş", Şinasi Tekin Anısına Uygurlardan Osmanlıya, Simurg Kitabevi, İstanbul 2005, s. 101-111.
- Aksoy, Bülent; "Osmanlı Musikisinin Üç Cephesi: Sultan, Kadın ve Gayrı Müslim Musikişinaslar", Mosaic of Ottoman, Colombia Music, İstanbul 2001, s. 5-7.
- Akyüz, Vecdi; Hilafetin Saltanata Dönüşmesi, Dergah Yayınları, İstanbul 1993.
- Anagnostopulu, Athanasia; "Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi: Patrikhane, Cemaat Kurumlan, Eğitim", 19. Yüzyıl İstanbul'unda Gayrı Müslimler, Ed. Pinelopi Stathis, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 1-35.
- Balta, Evangelia; "Türkofon Bir Halk Olarak Karamanlı", Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 365-369.
- Behar, Cem; Osmanlı İmparatorluğu'nun ve Türkiye'nin Nüfusu 1500-1927, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 1996.
- Belge, Murat; Osmanlı'da Kurumlar ve Kültür, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
- Beydilli, Kemal; Recognition of the Armenian Catholic Community and the Church in the Reign of Mahmud II., 1830, Harvard University Press, 1995.
- Braude, Benjamin; "Foundation Myths of the Millet System", Christians and Jews in the Ottoman Empire; The Functioning of a Plural Society, Ed. Benjamin Braude/ Bernard Lewis, Holmes&Meier Publishers, New York 1982, s. 69-88.
- Buhl, F.; "Millet", İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1971, c.8, s. 317.
- Cahen, Claude; "Zimme", İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınlan, İstanbul 1986, cl3, s. 566-571.
- Calder, Norman; "The Kitab al-Kharaj of Abu Yusuf, Studies in Early Muslim Jurisprudence, Clarendon Press, Oxford 1993, s. 105-160.
- Chalcraft, John T.; The Striking Cabbies of Cairo and Other Stories: Crafts and Guilds in Egypt 1863-1916, SUNY; Albany: State University of New York Press 2004.
- Dukas, Bizans Tarihi, Istanbul Enstitüsü Yayınları, çev. VI. Mirmiroğlu, İstanbul 1956.
- Ercan, Yavuz; Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler; Kuruluştan Tanzimat'a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara 2001.
- Fawaz, Leila Tarazı; An Occasion for War; Civil Conflict in Lebanon and Damascus in 1860,California University 1994.
- Gibb, H. A. R/ Bowen, Harold; Islamic Society and the West: Islamic Society in the Eighteenth Century, Oxford University Press, 1957, vol. I, part II.
- Gregory Abu'l Farac, Abu'l Farac Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınlan, Ankara 1987, c.l.
- Gülsoy, Ufuk; "1856 Islahat Fermam'na Tepkiler ve Maraş Olayları", Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları, İstanbul 1991, s. 443-458.
- Hasluck, F. W.; Christianity and Islam under the Sultans, Oxford University Press, 1929, vol. I.
- Hudgson, Marshall G. S.; İslam'ın Serüveni: İslam'ın Klasik Çağı, İz Yayınları, İstanbul 1993.
- Iorga, Nicolae; Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Yeditepe Yayınları, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul 2005, c. 2.
- İnalcık, Halil; "Stefan Duşan'dan Osmanlı İmparatorluğu'na 15. Asırda Rumeli'de Hıristiyan Sipahiler ve Menşeleri", Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1954, s. 137-184.
- İnalcık, Halil; "Tanzimat'ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler", Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993, s. 361-383.
- Kadı Ebu Yusuf Kitabü'1-Haraç, Istanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınlan, istanbul 1970.
- Kenanoğlu,M.Macit; Osmanlı Millet Sistemi; Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
- Khuri-Makdisi, İlham; Levantine Trajectories: Radicalism in Beirut, Cairo and Alexandria 1860-1914, Ph. D. Dissertation, Harvard University, Cambridge, Massachusetts, 2003.
- Koloğlu, Orhan; İslam'da Başlık, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1978.
- Köprülü, Mehmed Fuad; "Türk Edebiyatı'nm Ermeni Edebiyatı Üzerindeki Te'sirleri", Edebiyat Araştırmaları, Ötüken Yayınları, İstanbul 1989, c.l, s. 239-269.
- Kuneralp, Sinan; Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali 1839-1922: Prosopografik Rehber,İS İS Yayınları, İstanbul 1999.
- Lewis, Bernard; The Political Language of Islam, The University of Chicago Press 1991.
- Ma'oz, Moshe; "Tanzimat'ın İlk Yıllarında Modernleşme Hareketinin Suriye Siyaseti ve Toplumu Üzerindeki Etkisi", Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Phoenix Yayınları, İstanbul 2006, ed. Halil İnalcık/ Mehmet Seyitdanlıoğlu, s. 169-185.
- Ma'oz, Moshe; Ottoman Reform in Syria and Palestine 1840-1861: The Impact of the Tanzimat on Politics and Society, Oxford University Press, London 1968.
- Marcus, Abraham; The Middle East on the Eve of Modernity; Aleppo in the Eighteenth Century, Colombia University Press, New York 1989.
- Müzekkirâtun Tarihiyyetun an-Hamlet-i Ibrahim Paşa alâ Suriye li-Müellifin Mechûlin,haz. Ahmet Gassan Sabbanu, Şam 1981.
- Namık Kemal, "Askerlik", İbret, No: 35, 19 Şaban 1289/9 Teşrin-i evvel 1288, s. 1-2, Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri, haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu/ İsmail Kara, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005, s. 185-189.
- Ocak, Ahmet Yaşar; Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, Tarih Vakfı Yurt Yayınlan, İstanbul 1998.
- Ocak, Ahmet Yaşar; "13.-16. Yüzyıllarda Anadolu Şehirlerinde Dini-Sosyal Hayat", Kentte Birlikte Yaşamak Üzerine, Ed. Ferzan Bayramoğlu Yıldırım, WALD Yayınları, İstanbul 1996, s. 73-99.
- Ortaylı, İlber; Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayınları, İstanbul 2000.
- Ortaylı, İlber; "II. Abdülhamit Devrinde Taşra Bürokrasisinde Gayrı Müslimler", Osmanlı İmparatorluğu'nda İktisadi ve Sosyal Değişim, Turhan Yayınları, Ankara 2000, s. 193-199.
- Ortaylı, İlber; "Tanzimat Bürokratları ve Metternich", Osmanlı İmparatorluğu'nda İktisadi ve Sosyal Değişim, Turhan Yayınları, Ankara 2000, s.441-447.
- Ortaylı, İlber; "İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili", Kanuni Esasi'nin 100. Yılı, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınlan, Ankara 1978", s. 169-182.
- Ortaylı, İlber; "İmparatorluk Döneminde Mahalli İdarelerin ve Belediyeciliğin Evrimi", Türkiye'de Belediyeciliğin Evrimi, İlhan Tekeli/ İlber Ortaylı, Türk İdareciler Derneği, Yayını, Ankara 1978, s.3-23.
- Ortaylı, İlber; "Osmanlılar'da Millet Sistemi", İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2005, c. 30, s. 68-70.
- Ortaylı, İlber; Tanzimat'tan Sonra Mahalli İdareler 1840-1878, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, Ankara 1974.
- Ortaylı, İlber; Türkiye İdare Tarihi, Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, Ankara 1979.
- Öztürk, Levent; İslam Toplumunda Hıristiyanlar, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
- Quataert, Donald; Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, çev. Ayşe Berktay , İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
- Salih, Subhi; İslam Kurumları, Fecr Yayınları, Ankara 1999.
- Sarıyıldız, Gülden; Sicill-i Ahvâl Komisyonu'nun Kuruluşu ve İşlevi, Der Yayınları, İstanbul 2004.
- S.chick, İrvin Cemil; "Osmanlılar, Azınlıklar ve Yahudiler", Tarih ve Toplum, Mayıs 1986, c. V/ 29, s. 34-42
- Şeyban, Lütfı; Reconquista: Endülüs'te Müslüman Hıristiyan İlişkileri, İz Yayınları, İstanbul 2003.
- Tansel, Fevziye Abdullah, Namık Kemal'in Mektupları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1973, c. 3.
- Tanzimat Öncesi Merkez Evrakının Tasnif Kılavuzu ve Belge Örnekleri, Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 1994.
- Tritton, Arthur Stanley; Caliphs& Their Non-Muslim Subjects; Critical Study of the Covenant of the Umar, Frank Cass Publishers, London 1970.
- Turan, Osman; "Les souverains Seldjoukides et leurs sujets non-musulmans", Studia Islamica, I, 1953, s....,
- Türkgeldi, Ali Fuat; Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, Türk Tarih Kurumu Yayınları, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1960.
- Ulman, Haluk; 1860-1861 Suriye Buhranı, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1966.
- Urfalı Mateos, Vekayiname ve Papaz Girigor'un Zeyli, çev. Hrant D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
- Uzun, Ahmet; Tanzimat ve Sosyal Direnişler; Niş İsyanı Üzerine Ayrıntılı Bir İnceleme 1841,Eren Yayınları, İstanbul 2002.
- Ürer, Levent; Azınlıklar ve Lozan Tartışmaları, Derin Yayınları, İstanbul 2003.
- Wittek, Paul; Menteşe Beyliği; 13-15. Asırda Garbi Küçük Asya Tarihine Ait Bir Tetkik, çev. Orhan Saik Gökyay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1944.
- Yavaşça, Alaeddin; "Saray Dışında Musiki Hayatı", İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, c.5, s.527-529.
- Zeydan, Abdü'l-Kerim; Mecmuatü Buhusin Fıkhiyye, Müessesetür'-Risale, Beyrut 1989.
- ISSN: 1304-0235
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Yayıncı: Kare Yayıncılık