Selefiyye’nin Te’vil Anlayışına Farklı Bir Yaklaşım-İbn Akîl Örneği

Kelâm ilminde te’vil meselesi, ilk dönemlerden itibaren Müslümanların gündemini meşgul eden ve çokça tartışılan konular arasında olagelmiştir. Özellikle Allah Teâlâ’nın insanlara kendisini tanıtmak için zikrettiği ve zâhirî üzerealındığında O’nun eli, yüzü, gözü, inmesi, çıkması gibi yaratılmış varlıklara aitorganlara, vasıflara benzeyen haberî sıfatların anlaşılması ve te’vil edilmesi hususunda mezhepler farklı tavırlar takınmıştır. Bir grup bu nasları literalanlamda alarak Allah’ı sonradan yaratılmış varlıklara benzetmiş O’nun da insanlarınkine benzer organlara ve vasıflara sahip olduğunu savunmuştur. Diğerbir grup ise teşbih ifade eden bu nasların Allah’ın şanına yakışır bir şekildete’vil edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Kendilerine Selefiyye adı verilen kişiler ise haberî sıfatları teşbihe düşmeden aynı zamanda herhangi bir tefsir vete’vil yapmadan naslarda geçtiği şekilde kabul etmeyi ve bu konuda tevakkufedilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Her ne kadar haberî sıfatlar söz konusuolduğunda bu grubun tevakkuf metodunu benimsediği ve adı geçen naslarınte’viline tamamen karşı olduğu şeklinde genel bir kanaat olsa da bu makaledeSelefiyye’nin tamamen te’vile karşı olup olmadığı, bu gruba mensup olduğusöylenen âlimlerin te’vil yapıp yapmadığı ve onların te’vil karşıtlığının asıl sebeplerinin neler olduğuna ilişkin bazı cevaplar aranmıştır. Öte yandan hicri V.asırla birlikte Selefiyye’ye mensup kabul edilen aynı zamanda kelâm yönteminikısmen benimseyip haberî sıfatları te’vil eden ılımlı bir akım gelişmiştir. Selefi/Hanbeli bir âlim olan ve bu akıma mensup kabul edilen İbn Akîl de müteşâbiholan haberî sıfatların muhkemlere döndürülmek suretiyle anlaşılması gerektiğini savunmuş ve kendisi de bu sıfatları te’vil etmiştir. Ayrıca bu makalede hemSelefiyye’nin te’vile tamamen karşı olmadığı şeklindeki görüşümüze örnek olması açısından hem de te’vil ve diğer konulardaki düşünceleriyle kendisindensonraki birçok kişiyi etkileyen İbn Akîl’in görüşlerine yer verilmiştir.

A Different Approach to the Salafiya Understanding of Ta’wīl -The Case of Ibn Aqīl

The issue of ta’wīl (allegory) is one of the most discussed topics keeping Kalām scholars engaged with it from past to present. Especially when phrases in Qur’an that describe Allah were taken exoterically, scholars took different attitudes in understanding and interpretation of these khabarī attributes that resemble qualities of the creatures, such as His hand, face, eye and so on. By taking these verses literally, some groups claimed that Allah is like created beings and defended that He possessed organs and similar attributions of humans. Meanwhile, other groups argued that these anthropomorphic verses should be interpreted in accordance with the glory of Allah. On the other hand, Salafiya took the position that these khabarī attributes should be accepted as they are without making any further analogy, a stance of “no comment”, i.e. tawaqquf. The common idea is that Salafī scholarship is against the interpretation of these issues following that tendency, however, this article will examine further whether this approach is true or not, examining some Salafī scholars and their approach to ta’wīl. Focusing on an eminent later Salafī scholar, Ibn ‘Āqil, in the fifth century after hijra, this study analyses his approach to ta’wīl while revealing an influential moderate movement that adopted the Kalām method in the interpretation of khabarī attributes.

PDF

___

Abdulhamid, İrfan. İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî.
et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Heyet. Mağrib: Vuzarat Umumu’l-Evkaf ve Şuunu’l-İslamiyye, 1307.
Aydın, Ömer. “Haberî Sıfatları Anlama Yolları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1999), 133-158.
Aydın, Ömer. “Kur’an’da Geçen Belli Başlı Haberî Sıfatların Te’vili”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2000), 143-177.
Bağdâdî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-. Tabakātü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hamid el-Faki. Beyrut: Daru’l-Marife, t.y.
Bakkaloğlu, Abdussamet. “Tefvîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/tefviz--fikih.
Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’el. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb Arnavut. Beyrut: Mektebetü’l-İslami, 1983.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî el-. el-Esmâ ve’s-Sıfât. thk. Abdullah b. Muhammed ed-Haşidi. Cidde: Mektebetü’s-Sevadi, 1993.
Bilgin, Mustafa. Tefsirde Mu’tezile Ekolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
Bodur, Osman. Müteşâbih Hadislerin Yorumu. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
Buharî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Cufi el-. el-Cami’u’s-Sahîh. thk. Heyet. Dımeşk: Müessesetü’r-Risale Naşirun, 2015.
Buharî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Cufi. Halku efʿâli’l-ʿibâd. thk. Abdurrahman Umeyre. Riyad: Daru’l-Mearif es-Suudiyye, t.y.
el-Bûtî, Muhammed Said Ramazan. es-Selefiyye Merheletün Zemeniyyetün Mübareketün La Mezhebün İslamiyyun. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1998.
Demirci, Muhsin. Kur’an’ın Müteşâbihleri Üzerine. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1996.
Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Alim ve’l-Müteallim. thk. Muhammed Zahid el-Kevseri. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 2001.
Ebu Zeyd, Nasr Hamid. “Tarihte ve Günümüzde Kur’an Te’vili Sorunsalı”, çev: Ömer Özsoy, İslâmi Araştırmalar, IX, sayı:1-2-3-4, Ankara, 1996, s. 24-44.
Erdem, Sabri. “Haberî Sıfatlar ve Anlambilim”. Dini Araştırmalar Dergisi, 5/15 (2003), 109-120.
Erkol, Ahmet. “Nassın Anlaşılmasında Te’vil ve Müteşâbih Sorunu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (2006), 196-226.
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el- İlcâmü’l-ʿavâm ʿan ʿilmi’l-kelâm. İstanbul: Siraç Yayınevi, 2017.
Isfehânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-. er-Red ale’l-Cehmiyye. Medine: Mektebet’ul-Ğuraba el-Eseriyye, 1994.
İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akīl b. Muhammed. el-Vâdıh fî Usûli’l-Fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1999.
İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akīl b. Muhammed. Kitabu’l-Fünûn. thk: Ali Dehruc, Beyrut: Daru’l-Meşrık, 1970.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki. Dar-u Hicr, 1409.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Saydü’l-Hâtır. Dımeşk: Daru’l-Kalem, 2004.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Fûrek el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Müşkilü’l-hadîs ve Beyânüh. thk. Musa Muhammed Ali. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1985.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buharî. thk. Abdulaziz b. Abdullah İbn Baz. Kahire: Dar-ı Kutubi’l-Selefiyye, t.y.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’s̱-s̱emâniye, thk. Sa’d b. Nasır b. Abdulaziz eş-Şisri. Riyad, Darul-Asıma-Darul-Ğeys, 1998.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. elFasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. Kahire: Mektebetü’l-Hanici, t.y.
İbnü’l-İmâd. Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdulkadir Arnaut. Beyrut: Dar-u İbn Kesir, 1986.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fida’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureyşî el-Busrâvî ed-Dımeşkî eş-Şafiî. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sami b. Muhammed Selame. Riyad: Dar-u Tibe, 1999.
İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensari er-Rüveyfii. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dar-u Sadr, 2010.
İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân. ez-Zeyl ʿalâ Tabakāti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Üseymin. Riyad: Mektebetü ‘Ubeykan, 2005.
İbn Teymiye, Ebu Abdillah Fahruddin Muhammed b. El-Hadır b. Muhammed el-Harrani. Der’ü Te’aruzi’l-‘Akl ve’n-Nakl. thk. Muhammed Reşad Salim. Suud: Camiatu el-İmam Muahmmed b. Suud el-İslamiyye, 1991.
İbn Teymiye, Ebu Abdillah Fahruddin Muhammed b. El-Hadır b. Muhammed el-Harrani. Mecmu’atu’r-Resaili’l-Kübra. Kahire: Matbaatü’l-Amireti’ş-Şerkıyye, 1905.
İbn Teymiye, Ebu Abdillah Fahruddin Muhammed b. El-Hadır b. Muhammed el-Harrani. Mecmuû Fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mucemmeil Meliki Fehdin li Tabaati’l Mushafi’l Şerif, 1995.
İmamoğlugil, Hatice Kübra. Ebü’l-Vefa İbn Akîl’de Akıl-Vahiy İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
İsfahânî, Ebu’l Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal er- Râgıb el-. el-Müfredât fî Garîbi’l Kur’ân. thk. Safvan Adnan ed-Davudî. Beyrut: Daru’l-Kalem, 1957.
el-Kadi, Ahmed b. Abdurrahman b. Osman. Mezhebu Ehli’t-Tefviz fi Nususi’s-Sıfat. Riyad: Daru’l-Asıma, 2003.
el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kārî el-Herevî. Mirkātü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâtü’l-Mesâbîh. Beyrut: Daru’l-Fikr, 2002.
el-Kasrî, Ebû Muhammed Abdülcelîl b. Mûsâ b. Abdilcelîl el-Ensârî el-Endelüsî. Şerhu Müşkilü’l-hadis ev Tenbîhü’l-efhâm fî müşkili hadisi aleyhisselam. thk. Muhammed Fethi en-Nadi. Mansure: Daru’l-Kelime, 2011.
el-Kazvînî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Daru İhyai Kutubi’l-Arabiyye, t.y
el-Kissî Ebû Muhammed Abd b. Humeyd b. Nasr, el-Müntehab min Müsnedi Abd b.
Humeyd, thk. Subhi es-Sâmerrâî- Mahmud Halil es-Saîdî. Kahire, Mektebetü’s-Sünne, 1988.
Koca, Ferhat. İslâm Düşüncesinde Selefilik Genel Karakteristiği ve Günümüz Motivasyonları. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
Kudame, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. Zemmü’t-Te’vil. thk. Muhammed b. Hamid b. Abdulvehhab. İskenderiyye: Daru’l-Basire, t.y.
Makdisi, İmam Zeynuddin Mer’i b. Yusuf el-Hanbeli el-. Ekâvîlu’s-Sikât fi Te’vili’l-Esmai ve’s-Sıfati ve’l-Ayati’l-Muhkemâti ve’l-Müteşâbihat. thk. Şuayb Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985.
Mervezî, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-. er-Red ale’l Cehmiyye ve’z-Zenâdıka. thk. Sabri b. Selâme Şahin. Riyad: Darus’s Sebat, 2003.
Müslim, Ebu’l Hüseyin Müslim b. El-Haccac b. Müslim el-Kuşeyri. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Heyet. Dımeşk: Müessesetü’r-Risale Naşirun, 2015.
en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. thk. Abdulfettah Ebu Ğudde. Halep: Mektebetu Matbuatu’l-İslamiyye, 1986.
Oral, Osman. “Kelâmi Düşüncede Haberî Sıfat Problemi”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/14 (2017), 197-221.
Öz, Mustafa. “Müfevvida”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Nisan. https://islamansiklopedisi.org.tr/mufevvida.
Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Rağbet Yayınları. 2016.
Özler, Mevlüt. “İlâhî İsim ve Sıfatlar”. Kelam el Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün. 229-271. Ankara: Grafiker, 2015.
Öztürk, Mustafa. “Selefilik ve Te’vil Üzerine”. Marife Dergisi, 9/3 (2009), 85-110.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er. Esâsü’t-Takdîs. thk. Ahmed Hicazi es-Sekâ, Kahire. Mektebetu’l-Külliyatu’l-Ezheriyye, 1986.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er. Tefsîr-i Kebîr. çev. Lütfullah Cebeci v.d. Ankara: Akçağ, 1989.
Şehristanî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-. el-Milel ne’n-Nihal. thk. Ahmed Fehmi Muhammed. Beyrut: Dar-u Kutubi’l-İlmiyye, 2013.
Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerir b. Yezid el-Amüli et-. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki. Dar-u Hicr, t.y.
Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn ve’lUlûm. thk. Ali Dehruc. Beyrut: Mektebetü Lübnan Naşirun, 1996.
Tok, Fatih. “Ebu Hanîfe’nin Müteşâbih Âyetlere Yaklaşımı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19 (2012), 92-107.
Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmine Giriş. Ankara: Damla, 2014.
Topaloğlu, Bekir, ve Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul, İsam Yayınları, 2013.
Yaşar, Yuşa. “Selefiyye”, Kelam Tarihi, ed: Ramazan Yıldırım, İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahmed b. Hanbel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Nisan. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-b-hanbel#3-akaid-konularina-dair-gorusleri.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebü’l-Vefâ İbn Akîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Nisan. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-akil-ebul-vefa.
Yılmaz, Enes. Selefiyye’nin Te’vil Anlayışı İbn Akîl Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019
Yurdagür, Metin. Allah’ın Sıfatları. İstanbul: Marifet, 1984.
Zehebî, Muhammed Hüseyin. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnavut ve Heyet. Müessesetü’r-Risale, 1985.