Osmanlı Devleti'nde Üst Düzey Kadı Atamaları (19. Yüzyılın İlk Yarısı)

Osmanlı Devleti’nde ulema, devletin temel faaliyet alanlarında önemli mevkilere sahip olmuştur. Ulemanın icra ettiği fonksiyonun adli, idari ve beledi kısmında da kadılar, eğitim kısmında müderrisler, fetva kısmında müftüler hizmet etmiştir. Diğer ilmiye görevlileri gibi devlet için önemli hizmet gerçekleştiren kadıların göreve getirilmesi belli şartlarda gerçekleşmiştir. Genel anlamda kadılıklar merkez ve taşra kadılıkları olarak ikiye ayrılmıştır. Merkezde teşkilatlanma şeyhülislamın koordinesinde ilerlerken, taşra teşkilatı kazaskerler tarafından yürütülmüştür. Bu çalışmada XIX. yüzyılın ilk yarısında şeyhülislamlar tarafından ataması gerçekleştirilen üst düzey kadıların (mevali) atamaları ele alınmıştır. Mevleviyet olarak adlandırılan yüksek dereceli kadılıklar devriye, mahreç, bilâd-ı erbaa, Haremeyn mevleviyeti, İstanbul kadılığı ve Anadolu ile Rumeli kazaskerliği basamaklarından oluşmuştur. En yüksek ilmiye makamı olan şeyhülislamlığa da bu derecelerden geçen ilmiye mensubunun atanması beklenmektedir. Söz konusu bu derecelere yapılan atamalar şeyhülislamlar tarafından “Tarîk Defterleri”ne kaydedilmiştir. Bu defterlerden Osmanlı mevleviyet kadılıkları, buralara atanan kadılar, onların görev süreleri ve meslekteki yükselmeleri hakkında bilgi elde etmek mümkündür. Bu araştırmada Meşihat Arşivinde, Şeyhülislamlık Defterleri başlığı altında tasnif edilen 1245 tarihli, 13/1 numaralı tarik defterindeki 529 üst düzey kadı atamalarının bireysel hareketlilikleri tespit edilmiştir. Bireysel olarak her bir kadının kayıtlarının tasnif edilmesiyle kadıların ilmiye yolculuğundaki bireysel hareketleri ve mevali hareketliliğinin genel bir fotoğrafı çıkarılmış, ayrıca bulgular hakkında değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Tarihi, Ulema, Kadı, Mevleviyet, Şeyhülislam, Tarik Defteri

Appointments of High-ranking Qadis in the Ottoman State (First Half of the 19th Century)

The ulema held important positions in the main fields of Ottoman state structure. The judicial, administrative and municipal functions performed by the ulama were carried out by qadis, education by muderrises and fatwa by muftis. As in the other ilmiye officials, the appointment of qadis, who performed important services for the state, was subject to certain conditions. In general terms, the qadi offices were divided into central and provincial qadi offices. While the central organization proceeded under the coordination of the Sheikh al-Islam (the grand mufti of Istanbul), the provincial organization was carried out by the kazasker (qadi asker). This study focuses on the appointments of the high-ranking qadis (mevali) appointed by the Sheikh al-Islams at the beginning of the nineteenth century. The high-ranking qadiships, called mawlawiyya, consisted of the ranks of devriye, mahreç, bilâd-ı erbaa, Haremeyn mawlawiyya, Istanbul qadi office, and Anatolian and Rumeli kazasker office. It was expected that a member of the ilmiye members who had passed these ranks would be appointed to the office of Sheikh al-Islam, the highest scholarly authority. Appointments to these offices were recorded by the Sheikh al-Islam in “Tarîk Notebooks”. From these books, it is possible to obtain information about the Ottoman mawlawiyya qadi offices, the qadis appointed to these offices, their terms of office, and their advancement in the profession. Through the 529 appointment records in these tarik notebooks, individual mobility of the qadis has been identified. Through classifying the records of each individual qadi, the individual progress of the qadis in the ilmiye ranks and a general picture of the mobility of the mawalis are obtained, and an evaluation is made on the findings.

Keywords:

Ottoman History, Mevleviyet, Ulema, Qadi, Sheikh al-Islam (Mufti), Tarik Notebook,

PDF

___

Arşiv Belgeleri:
İstanbul Müftülüğü Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi (MA), Şeyhülislam Tarîk Defterleri (ŞTD), 13/1.
İstanbul Müftülüğü Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi (MA), Anadolu Kazaskerliği Ruznamçe Defterleri (AKR): 436, 438.
Nuruosmaniye Kütüphanesi (NOK), Anadolu Kazaskerliği Ruznamçe Defterleri(AKR): 5193
Basılı Eserler:
Repp, R.C. Müfti of Istanbul A Study in the Development of The Ottoman Learned Hierarchy. London: Ithaca Press, 1986.
Atçıl, Adurrahman. Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Alimler ve Sultanlar, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
Aydın, Bilgin - Günalan, Rıfat. “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Mevleviyet Kadıları”. Prof. Dr. Şevki Nezihi Aykut Armağanı. İstanbul: Etkin Kitaplar Yay. 2011, 19-34.
Aydın, Bilgin - Yurdakul, İlhami. “Şeyhülislamlık (Bab-ı Meşihat) Arşivi Defterleri”. Din ve Hayat TDV İstanbul Müftülüğü Dergisi 0/24 (2015), 101-107.
Baltacı, Cahid. “Kâdî-asker Rûz-nâmçeleri’nin Tarihî ve Kültürel Ehemmiyeti” İslam Medeniyeti Mecmuası 4/1 (Temmuz 1979), 55-100.
Emin Bey. “Târihçe-i Tarîk-i Tedris”. İlmiyye Salnamesi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998, 533-543.
Erünsal, İsmail. “Nuruosmaniye Kütüphanesinde Bulunan Bazı Kazasker Ruznâmçeleri”. İslam Medeniyeti Dergisi 4/39, (1980), 19-32.
Güldöşüren, Arzu. “Üç Asır İstanbullu Bir Ulema Ailesi: Arabzadeler". Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 23/45 (Aralık 2018), 24-79.
Güldöşüren, Arzu. “Osmanlı Ulemâsı ve İlmiye Teşkilatı İçin Önemli Bir Kaynak: Tarik Defterleri”. Din ve Hayat TDV İstanbul Müftülüğü Dergisi 0/34 (2018), 125-129.
Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (Ocak 2008), 25-46.
İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Devleti'nde Kazaskerlik (XVII. yüzyıla kadar)”. Belleten 61/232 (Aralık 1997), 597-700.
İpşirli, Mehmet. “İstanbul kadılığı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/305-307. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
İpşirli, Mehmet. “Payitaht İstanbul’un idaresi ve İstanbul Kadısı”. Büyük İstanbul Tarihi 3/58-76. İstanbul: Büyükşehir Belediyesi (Kültür A.Ş.) Yayınları, 2016.
İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
Kanûnnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin). haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Kitabevi, 2003.
Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Eğitim Öğretim. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2014.
Kılıç, Cihan. Osmanlı İlmiyesinde İstihdam ve Kariyer. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019.
Kılıç, Cihan. “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Müderrislerin Merâtibi (1245/1829 Tarihli Tarîk Defterine Göre)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 0/65 (Erzurum 2019), 265-287.
Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. Ankara: Turhan Kitabevi, 1994.
Kiel, Machiel. “Yenişehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/474-476. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Sarı, Nil. “Behcet Mustafa Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/345. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Şentop, Mustafa. Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik Kurumu (XVIII. Yüzyıl sonlarına kadar). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
Unan, Fahri. “Osmanlı İlmiye Tarîkinde "Pâye"li Tâyinler Yahut Devlette Kazanç Kapısı”. Belleten 62/233 (1998), 41-64.
Unan, Fahri. “Mevleviyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/267-468. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Unan, Fahri. “Pâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/193-194. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: TTK, 2014.
Yurdakul, İlhami. “Kudüs Mezhep Müftüleri, Naipleri ve Kadıları”. Osmanlı Döneminde Kudüs’te İlmi Hayat ve Eğitim. 149-168. Ed. Zekeriya Kurşun - Ahmet Usta. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2019.