Tabiîn Dönemi Fakihlerinden Esved b. Yezid (ö. 75/694) ve Fıkıh Tarihindeki Yeri

Fıkhî mezheplerin Hz. Peygamber’den (s.a.v.) müctehid imamlara uzanan bilgi ve hoca ağlarına dayalı oluşum sürecinde Kûfe şehri önemli bir konuma sahiptir. Fıkhî yaklaşımda rey düşüncesinin öne çıkmış olmasıyla bilinen Kûfe fıkıh ekolünün sembol ismi Abdullah b. Mesud (ö. 32/652-53) ve onun öğrencileridir. Onun meclislerinde yürütülen ilmi faaliyeti aktaran birçok fakih olmakla beraber en meşhurları Alkame b. Kays (ö. 62/682) ve Esved b. Yezîd’dir (ö. 75/694). Çalışma Esved ve onun fıkıh tarihindeki konumu üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu manada önce onun hayatı ve ilmi kişiliği aktarılmış sonrasında sahabe neslinin eğitiminden geçen onun da içerinde bulunduğu tabiîlerin fıkıh mezheplerinin oluşumundaki etkileri beyan edilmiştir. Esved ile ilgili rivayetler bağlamında onun fıkıh tarihindeki konumu tespit edilmeye çalışılmıştır. Kûfe merkezli fıkıh faaliyeti yürütmesi nedeniyle Hanefî mezhebinin oluşumundaki etkisiyle ilgili ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Bu çerçevede onun fıkıh metodolojisi ve furû-i fıkıh konusundaki örnek görüşleriyle bu durum teyit edilmiştir. Neticede onun Hanefî mezhebinin oluşumunda icra ettiği görevin mahiyetiyle ilgili bir sonuca varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh Tarihi, Sahabe, Tabiin, Esved b. Yezîd, Hanefî Mezhebi

Aswad b. Yazid (d. 75/694) and Its Place in the History of Fiqh

Kufa played an important role in the formation process of fiqh sects from the Prophet Mohammad to the mujtahid imams. The leading names of the Kufe fiqh school, known for its rationalism, are Abdullah ibn Masʽud (d. 32 / 652–53) and his students. Many scholars have conveyed the scientific activity carried out in ibn Masʽud ’s assemblies to the next generation. The most famous of these scholars are Alqama ibn Qays (d. 62/682) and Aswad ibn Yazid (d. 75/694). This study has focused on Aswad ibn Yazid and his position in the history of fiqh. In this context, first, his life and his scientific personality were described, and then the effects of the tābi‘ūn, who were educated by the generation of the sahābah, on the formation of fiqh sects were explained. In the context of the narratives about Ibn Yazid, scholars have attempted to determine his position in the history of fiqh. Detailed information was given about the influence of the Hanafi School of Law on the formation of the Kufa-centered fiqh activity. This account has been confirmed by his fiqh methodology and his exemplary views about the Furûʻ al-Fiqh. As a result, we arrived at a conclusion about the nature of the task he performed in the formation of the Hanafi School of Law.

Keywords:

History of Fiqh, Sahābah, Tābi‘ūn, Aswad ibn Yazid, Hanafi School of Law,

PDF

___

Abdülkadir, Ali Hasan. Nazratun amme:fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, 1965.
Abdürrezzâk es-Sanânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmam. el-Musannef. thk. Habîbürrahman el-Azamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa Hanefi. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Muhammed Ömer. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. es-Sünenü’l-kübrâ. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Bilgen, Osman. “Muhadramların Hadis İlmindeki Yeri”. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/tefsir#1
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. Sahîhü’l-Buhârî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1. Basım, 2001.
Burhânü’ş-Şerîa, Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî el-Mergīnânî. el-Muhîtü’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nuʿmânî. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2004.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi I. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
Dönmez, İbrahim Kafi. Fıkıh Usulü İncelemeleri. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2018.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdi. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿarabî, 1. Basım, ts.
Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak İsfahani. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. Mısır: Dâru’s-Saade, 1. Basım, 1974.
Ebû Yûsuf, Ya’kub b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa’d Kûfî. el-Âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ. 1 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Efendioğlu, Mehmet. “Muhadramûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Ocak 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhadramun
Fesevî, Ebû Yusuf Yakub b. Süfyan b. Cuvvan el-Farisi. el-Ma‘rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1981.
Furat, Ahmet Hamdi. “Hanefî Mezhebinin Oluşumunda Kûfe Şehrinin Sosyo-Kültürel Yapısının Etkisi”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Hâkim Nîsâbûrî, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi’ Muhammed. Ma‘rifetü ulûm’il-hadîs. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1977.
Hallâf, Abdülvehhâb. Hulâsatü târîhi’t-teşrî‘i’l-İslâmî. Kuveyt: Dârü’l-Kalem, ts.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
Humeydân, Abdullah Muhammed el-Humeydân. “el-Hareketu’l-fıkhıyye ve meşâhiri’l-fukahâ fi’l-‘Irâk hılâle ‘asrı’t’tâbiîn, evvelen: el-Kûfe”. Mecelletu’d-Dârra 14/3 (1409), 89-120.
İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l- muhtâr şerhu Tenviru’l ebsâr. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1992.
İbn Asâkîr, Ebü’l-Kâsım Sikatüddin Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu Dımeşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Ömerî. 80 Cilt. Beyrut: Dâr’l-Fikr, 1995.
İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. Zühdü’s-semâniyye mine’t-Tâbi‘în li ‘Alkame b. Mersed. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 2. Basım, 1988.
İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1989.
İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahiri. İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1. Basım, ts.
İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahiri. Muhallâ bi’l-âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1934.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. İ‘lâmü’l-muvakkı‘în an Rabbi’l-âlemîn. 7 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbnü’l-Cevzî, 2002.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. Zâdu’l-meâd fî hedyi Hayri’l-‘ibâd. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 27. Basım, 1994.
İbn Kesîr. Tefsîru İbn Kesîr. thk. Sâmî b. Muhammed Sellâme. 8 Cilt. Dârü’t-Tayyibe, 2. Basım, 1999.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. Ravzatu’n-nâzır ve cennetu’l-menâzır fi usûli’l-fıkh ‘alâ mezhebi’l-imâm Ahmed b. Hanbel. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 2002.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnaût, Âdil Mürşid vd. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
İbn Münzir, Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim en-Nîsâbûrî. el-Evsat fi’s-sünen ve’l-icmâ‘ ve’l-ihtilâf. 6 Cilt. Riyâd: Daru’t-Taybe, 1. Basım, 1985.
İbn Nüceym, Zeynülâbidîn b. İbrahim, b. Muhammed. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzü’d-dekâik. 8 Cilt. Kahire: Daru’l-Kitâbi’l-İslâmi, 2. Basım, 2000.
İbn Nüceym, Zeynülâbidîn b. İbrahim, b. Muhammed. Fethu’l-Gaffâr fî şerhi’l-Menâr. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2001.
İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 Cilt. Kahire: Daru’l-Hadîs, 2004.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ez-Zührî. et-Tabakâtu’l-kübrâ. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Daru Sâdır, 1968.
İbnu’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es- Sivâsî el-İskenderî. Şerhu Fethu’l-Kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2003.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. Üsdü’l- gâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muavvız. 8 Cilt. Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1994.
İbnü’l-Medînî, Ebu’l-Hasen Alî b. Abdillâh b. Ca‘fer b. Necîh Sa’dî Ali. el-İlel. thk. Muhammed Mustafa el-Azamî. 1 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1980.
‘İclî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Abdullah b. Salih. Ma‘rifetü’s-sikât. Riyad: Daru’l-Bâz, 1. Basım, 1984.
Kal‘acî. Mevsû‘âtü fıkhi İbrâhîm en-Nehaî. 2 Cilt. Mısır: Metâbi‘i’l-Hey’eti’l-Mısrıyye, 1. Basım, 1979.
Kâsânî, Ebi Bekr Alâuddîn b. Mes’ud. Bedâiu’s-sanâi‘ fî tertîbi’-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
Kefevî, Mahmûd b. Süleymân el-Hanefî el-. Ketâibu a’lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. thk. Huzeyfe Çeker vd. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1. Basım, 2017.
Koçinkağ, Mansur. “Erken Dönem Fıkıh Düşüncesinde Ehl-i Re’y ve Ehl-i Hadîs Ayrımı”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2017), 53-78.
Koçinkağ, Mansur. Erken Dönem İslam Hukuk Düşüncesinde Rey ve Hadis. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1. Basım, 2018.
Köse, Saffet. “Esved b. Yezîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Ocak 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/esved-b-yezid
Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 3. Basım, 2013.
Merğînânî, Burhanüddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Ebû Bekir. el-Hidâye fî şerhi Bidâyetü’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2004.
Müslim, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi. el-Müsnedü’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şerif b. Mürî. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb (Fethu’l-‘azîz ve Telhîsu’l-habîr ile Sübkî’nin ve Mutî‘î’nin tekmileleri ile birlikte). Beyrut: Darü’l-Fikr, ts.
Öksüz, Abdullah Sacid. “Sahâbenin Fıkıh Tarihindeki Yeri ve Ebû Hanîfe’nin Fıkhı Üzerindeki Etkisi”. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Özen, Şükrü. “İslâm Hukuk Düşüncesinin Aklileşme Süreci: Başlangıçtan Hicri IV. Asrın Ortalarına Kadar”. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
Sabit, Kazanlı Halim. “İctihada Dair-VIII:Devr-i Tabiîn’de İctihad (maba‘d)”. Sırat-ı Müstakîm [Sebilü’r-Reşâd] III/68 (01 Aralık 1325), 243-244.
Samar, Mahmut. “Hanefî Mezhebinin Teşekkül Sürecinde Alkame B. Kays’ın (Ö. 62/682) Yeri”. Bilimname 41 (Ocak 2020), 633-662.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1993.
Suphandağı, Abdulkadir. “Esved b. Yezîd en-Nehaî ve Hadis İlmindeki Yeri”. İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Şevkânî, Muhammed b. Ali. Neylü’l-Evtâr şerhu Munteka’l-ahbâr. 8 Cilt. Kahire: Daru’l-Hadîs, 1993.
Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasen b. Ferkad. el-Hucce alâ ehli’l- Medîne. thk. Mehdî Hasen el-Keylânî. 4 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1983.
Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasen b. Ferkad. Kitâbu’l-âsâr. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Şimşek, Murat. İmam Ebu Hanife ve Hanefilik. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2019.
Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf. Tabakâtu’l-fukahâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’r-Râidi’l-Arabî, 1. Basım, 1970.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed et-. el-Câmiu’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
Ukaylî, Ömer b. Ahmed b. Hibetillah Kemalüddin İbnü’l-Adîm el-. Buğyetü’t- taleb fi târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1. Basım, ts.
Ulu, Arif. “Tabiîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Ocak 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/tabiin
Uzunpostalcı, Mustafa. “Dede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Ocak 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/dede
Yaman, Ahmet. “Sahâbenin Fıkhî Mezheplere Kaynaklığı”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2014), 11-43.
Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: İFAV, 4. Basım, 2013.
Yemenî, Muhammed b. Abdülazîz el-. “el-Esved b. Yezîd ve menhecuhu’l-ictihâdî”. Mecelle Câmiati’l-imâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmî 12 (2012 1430), 278-324.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Siyer a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1985.
Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzü’d-dekâik. 6 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.