Arapçada Dönüşlülük (Mutâva‘at) Anlamı İfade Eden Mezid Fiiller

Arapçada fiillerin önemli bir yeri vardır. Sîbeveyhi’den günümüze gramerciler ister mücerred ister mezîd olsun fiil vezinlerine ve ifade ettikleri anlamlara ayrı bir önem vermişlerdir. Fiiller konusu gramer kitaplarında isim ve harflerle birlikte yer aldığı gibi, fiiller konusunda müstakil eserler de yazılmıştır. Gramer kitaplarında fiiller çeşitli konu başlıkları altında ele alınmıştır. Bu başlıklara; ma‘lûm-meçhûl, müte‘addî-lâzım, sahîh-mu‘tel ve mutasarrıfcâmid başlıklarını örnek verebiliriz. Fiillerin önemli konu başlıklarından biri de türemiş (mezid) fiiller ve ifade ettikleri anlamlardır. Mezid fiillerin ifade ettiği anlamlardan biri de Sîbeveyhi’nin ifadesiyle ma‘lûm fiilin meçhul fiil anlam kazandığı mutâva‘at (dönüşlülük) konusudur. Mutâva‘at anlamı ifade eden fiiller gerek dini metinlerde gerekse Câhiliye dönemi Arap şiiri ve atasözlerinde kullanılmıştır. Biz bu çalışmada mutâva‘at kelimesinin sözlük ve terim anlamlarını, hangi mezid fiillerin mutâva‘at anlamı ifade ettiğini, mutâva‘at anlamlı fiillerin kullanım özelliklerini, gramercilerin mutâva‘at hakkındaki görüşlerini Kur’ân-ı Kerim, Arap şiiri ve atasözlerinden örnekler eşliğinde ele alıp inceleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler:

Arapça, Gramer, Dönüşlülük, Mezid Fiil, Mücerred Fiil

Augmented Verbs Expressing Reflexivity (Mutâva‘at) in the Arabic Language

Verbs play a significant role in the Arabic language. Arab grammarians, from the time of Sîbeveyhî to the present day, have given special importance to verb patterns and their meanings whether they are mücerred (pure) verbs or mezîd (augmented) verbs. Generally, the verbs are studied in grammar books together with nouns and letters but we also see books dedicated to only verbs like the book of Kitâbu fa‘altü ve ef‘altü of Ebû İshâk ez-Zeccâc. In grammar books, verbs have been dealt with under various sub-titles. Ma‘lûm-meçhûl (active-passive), müte‘addî-lâzım (transitive – intransitive), sahîh-mu‘tel (sound-weak) and mutasarrıf-câmid (declinable – indeclinable) can be given as examples of these titles. Another important sub-topic of verbs is mezîd (augmented) verbs and their meanings. One of the meanings that mezîd verbs express is, with the expression of Sîbeveyhî, the subject of mutâva‘at (reflexivity) in which a ma‘lûm (active) verb gains the meaning of meçhul (passive). Verbs expressing mutâva‘at (reflexivity) were used both in religious texts and Arabic poetry and proverbs during the time before Islam (Câhiliyya). In this study, dictionary and lexical meanings of the word mutava‘at, the mezîd (augmented) verbs expressing mutâva‘at (reflexivity) meaning, the forms of the verbs with mutâva‘at (reflexivity), meaning in use, and grammarians’ opinion of mutâva‘at (reflexivity) will be examined in the light of examples from the Quran, Arabic poetry and proverbs.

Keywords:

Arabic language, Grammar, Reflexivity, Augmented verbs, Abstract verbs,

PDF

___

Abdulhamîd, Muhyiddîn. Durûsu’t-tasrîf. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1995.
Akşehrî, Ali b. Osman el-. Telhîsu’l-esâs fi’t-tasrîf. thk. Muhammed Ali el-Mâlih. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.
Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer el-. Şerhu ebyâti muğni’l-lebîb. thk. Abdulazîz Rabâh; Ahmed Yûsuf Dakkâk. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1978.
Bikâ‘î, Burhâneddin Ebu’l-Hasen İbrâhîm Ömer el-. Nazmu’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1984.
Brockelmann, Carl. Fikhu’l-lugâti’s-sâmiyye. trc. Ramazan Abduttevvâb. Riyad: Câmi‘atü Riyâd, 1977.
Cemâl, Adil Süleyman. Dîvânu şi‘ri Hâtem et-Tâî ve Ahbâruhu. Abu Dabi: Dâru’l-Kütübi’l-Vataniyye, 2011.
Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed el-. Mâ câe ‘alâ fa‘altü ve ef‘altü bi ma‘nen vâhid. thk. Mâcid ez-Zehebî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1982.
Cevherî, İsmâil b. Hammâd el-. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1990.
Cumahî, Muhammed b. Sellâm el-. Tabakâtu fuhûli’ş-şu‘arâ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Medenî, ts.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. Mu‘cemu’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadîle, 2004.
Dabbî, Ebü'l-Abbas Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘la Mufaddal. el-Mufaddaliyyât. thk. Ahmed Muhammed Şâkir & Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire, Dâru’l-Me‘ârif, 1964.
Dayf, Şevkî. Teysîrât luğaviyye. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1990.
Dervîş, Abdullah. Dirâsât fî ‘ilmi’s-sarf. Mekketü’l-Mükerreme: Mektebetü’t-Tâlibi’l-Câmi‘î, 1987.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-Muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1993.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Mübdi‘ fi’t-tasrîf. thk. Abdulhamîd es-Seyyid Taleb. Kuveyt: Mektebetü Dâri’l-‘Urûbe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1982.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-‘Arab. thk. Receb Osmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. Tezkiretü’n-nuhât. thk. Afîf Abdurrahmân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
Esterâbâdî, Radiyyuddîn Muhammed b. Hasen el-. Şerhu şâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Nûrulhüseyn & Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
Fârâbî, Ebû İbrâhim İshâk b. İbrâhim el-. Dîvânü’l-edeb. thk. Ahmed Muhtâr Ömer & İbrâhim Enîs. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn; Giza; eş-Şeriketü’l-Mısriyyetü’l-‘Âlemiyye, 2004.
Fehrî, Abdulkâdir el-Fâsî el-. el-Mu‘cemu’l-‘Arabî nemâzic tahlîliyye cedîde. ed-Dâru’l-Beydâ, Dâru Tûbkâl li’n-Neşr, 1999.
Hamlâvî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-. Şeze’l-‘arf fî fenni’s-sarf. Riyad: Dâru’l-Kiyân, ts.
Hasen, Abbâs. en-Nahvu’l-vâfî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
Hâvî, İliyyâ el-. Şerhu dîvâni’l-Ferezdak. Beyrut; Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî; Mektebetü’l-Medrese, 1983.
İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî, el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, ts.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Munsif li-kitâbi’t-tasrîf. thk. İbrahim Mustafa & Abdullah Emîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Kadîm, 1954.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddîn Abdullah b. Yûsuf el-Ensârî. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e‘ârîb. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, ts.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemalüddîn Muhammed b. Mekram. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâil. el-Muhassas. thk. Halil İbrahim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1996.
İbn Usfûr, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el-İşbîlî. el-Mümti‘ fi’t-tasrîf. thk. Fahruddîn Kabâve. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me‘ârif, 1987.
İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Mecmû‘atu’ş-şâfiye fî ‘ilmeyi’t-tasrîf ve’l-hatt. thk. Muhammed Abdusselâm Şâhîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.
İbrâhim, Ebû Fazl. Dîvânu İmrii’l-Kays. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1990.
İkbâl, Ahmed eş-Şarkâvî, Mu‘cemu’l-me‘âcim. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
Kocevî, Muhammed Muslihuddîn Mustafa el-. Hâşiyetü Muhyiddîn Şeyhzâde ‘alâ tefsîri’l-Kâdî el-Beydâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
Mahzûmî, Mehdî el-. Fi’n-nahvi’l-‘Arabî kavâ‘id ve tatbîk. Kahire: Mektebetu Mustafa Bâbi’l-Halebî, 1966.
Mahzûmî, Mehdî el-. Fi’n-nahvi’l-‘Arabî nakd ve tevcîh. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-‘Arabî, 1986.
Mustâvî, Abdurrahmân el-. Dîvânu İmrii’l-Kays. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2004.
Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd el-. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdulhâlık ‘Udayme. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1993.
Râcihî, Abduh er-. et-Tatbiku’s-sarfî. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-‘Arabiyye, 1973.
Rağıb İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem; Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 2009.
Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir er-. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1986.
Sâmerrâî, Fâzıl Sâlih es-. Me‘âni’n-nahv. 4 Cilt. Amman: Dâru’l-Fikr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2000.
Sarakustî, Ebû Osman Sa‘îd b. Muhammed el-Me‘âfirî es-. Kitâbu’l-ef‘âl. thk. Hüseyn Muhammed Şeref & Muhammed Mehdî Allâm. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-‘Âmme li-Şuûni’l-Metâbi‘i’l-Emîriyye, 1975.
Sîbeveyhî, ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1988.
Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân es-. Şerhu kitâbi Sîbeveyhî. thk. Ahmed Hasan Mehdelî; Ali Seyyid Ali. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2008.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevami‘. thk. Abdulâl Sâlim Mekram. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
Şemsi Paşa, Hayreddin. Mu‘cemü’l-emsâli’l-‘Arabiyye. 3 Cilt. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2002.
Şevkî, Ahmed. eş-Şevkiyyât. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Avde, 1988.
Talu, Mehmet. Sarf ilmi. İstanbul: Tereke Yayınevi, 2003.
Udayme, Muhammed Abdulhâlık. el-Muğnî fî tasrîfi’l-ef‘âl. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1999.
Ya‘kûb, Emîl Bedî‘. Dîvânu’l-İmâm eş-Şâfi‘î. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1996.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed ez-. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matba‘atu Hükûmeti’l-Kuveyt, 1965.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl ez-. Kitâbu fa‘altü ve ef‘altü. thk. Mâcid Hasen ez-Zehebî. Dımaşk: eş-Şeriketü’l-Müttehide li’t-Tevzî‘, 1984.
Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ömer ez-. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmızi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd & Ali Muhammed Mu‘avvad. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ʿUbeykan, 1998.
Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah ez-. el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1984.