İslâm Hukukuna Göre Boşanma Prosedürü ve Ahlakı

İslâm’da evlilik esas ve teşvik edilmiş bir başlangıç iken boşama istisna ve hoş karşılanmayan bir sonuç olarak kabul edilmiştir. Kur’ân’da en fazla ve ayrıntılı hüküm aile hukuku ile ilgilidir. İslâm hukukçuları ilgili ayet ve hadislerden hareketle evlenme ve boşanma hukukunu “nikah” ve “talâk” başlıkları altında düzenlemişlerdir. Konu ile ilgili bir kısım ayet ve hadislerde geçen ifadelerden hareketle söz konusu hukuki düzenlemelerin ahlaki yönlerini de dikkate almışlardır. İslâm birçok hükümde olduğu gibi kendisinden önce toplumda var olan hükümler konusunda bir takım tadilat yapmıştır. Evlenme ve boşanma konusu da bunlar arasındadır. Cahiliye döneminde yapılan evlenme ve boşanmalar, Hz. Peygamber’in risaleti ve Kur’ân’ın nüzulünden sonra yeni bir sisteme kavuşmuş ve insan onuruna yakışan hükümler getirilmiştir. Daha önce evlenilen kadınların sayısında ve boşama konusunda belli sınırlar olmadığı halde Kur’ân, her iki konuda da önemli sınırlamalar getirmiş ve zaman zaman bunları “hudûdullah/Allah’ın yasal sınırları” olarak tanımlamıştır. Evlenmeyi aile kurmak, huzur bulmak ve hısım olmak gibi gayelerle teşvik eden İslâm, boşanmayı hoş karşılamasa da şartlar gerektirdiğinde caiz görmüştür. Boşanan eşler ve aileleri arasında ilişkilerin bozulmaması, tarafların birbirini yıpratmaması ve husumet oluşmaması gibi sebeplerle de boşamayı bir prosedüre bağlamış, boşanma adap ve ahlakı getirmiştir. Bunun için hassas noktalara değinen Kur’ân, boşanan veya boşanacak eşlerin şiddete başvurmadan, birbirine zarar vermeden ve düşman olmadan medeni ve insana yaraşır şekilde ayrılmalarını önermiştir. Bu makalede boşanma prosedürü ve ahlakı konusu Kur’ân, sünnet ve fıkıh perspektifinden ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İslâm Hukuku, İslâm Aile Hukuku, Talâk, Nüşuz, Hakem, Boşanma Prosedürü

Divorce Procedure and Ethics According to Islamic Law

Marriage is an essential in Islam and an encouraged beginning, while divorce is an exception and an unwelcome outcome. The most detailed provisions in the Qur'an are related to family law. Based on the relevant verses and hadiths, Islamic jurists have arranged the law of marriage and divorce under the headings of “nikah” and “talaq”. They also considered the moral aspects of the legal regulations, depending on the expressions in some verses and hadiths on the issue., Islam has modified some of the rulings that existed in the society before it. Marriage and divorce are among them. After the Prophet’s prophethood and the Qur’an’s revelation, the marriages and divorces in the period of ignorance gained a new system, and provisions befitting human dignity were introduced. Although there were no certain limits on the number of women who had been married before and on the issue of divorce, the Qur'an brought significant restrictions on both issues and sometimes expressed them with the concept of “hududullah/Allah’s legal limits.” Islam, which encourages marriage to establish a family, find peace and be kin, does not welcome divorce, but accept it permissible when necessary. In order not to create enmity between the divorced spouses and their families, Islam connects the divorce to a procedure, and brought divorce manners and morals. Touching on the sensitive points for this, the Qur’an recommends that the spouses should be divorced in a kind and humane manner without resorting to violence, harming each other, and being hostile. In this article, the issue of divorce procedure and morality will be discussed from the perspective of the Qur'an, sunnah, and fiqh.

Keywords:

Islamic Law, Islamic Family Law, Talaq, Nushuz, Arbitrator, Divorce Procedure,

PDF

___

Abdulhamid, Muhyiddin. el-Ahvâlu’ş-şahsiyye. İstanbul: el-Mektebetü’l-İrşad, 2018.
Abdürrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî. el-Musannef fi’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmi, 1403.
Acar, Halil İbrahim. “İddet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/466-471. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Zühdi , Ahmed. el-Mecmuatu’z-zühdiyye fî ahkâmi’d-diniyye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1311.
Akgündüz, Ahmet, İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2012.
Aktan, Hamza. “Kur’ân’a Göre Boşanma Prosedürü”. Dini Araştırmalar 5/14 (Eylül-Aralık 2002), 5-16.
Aluş, Yâdigar - Selçukkay, Suzan. “Türk Ailesinde Mutluluk Algısı ve Değerleri”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 1/2 (2015), 151-175.
Aydın, Mehmet Akif. İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: M.Ü.İ.F. Yayınları, 1985.
Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Hars Yayıncılık, 2005.
Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-İnâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
Bahâuddin, Mehmed. en-Necâh fî ahkâmi’n-Nikah. İstanbul: Tevsi-i Tıbâat Matbaası, 1332.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfu’l-kınâ’ ‘an metni’l-iknâ’. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1982.
Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. İstanbul: Dersaadet, ts.
Carullah, Musa. Hatun. haz. Mehmet Görmez. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405/1984.
Cezîrî, Abdurrahman. el-Fıkhu ale’l-mezâhibi’l-erba’a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
Cin, Halil. Eski Hukukumuzda Boşanma. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1976.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta’rîfât. İstanbul: Dersaadet, ts.
Derveze, Muhammed İzzet b. Abdilhâdî b. Dervîş. et-Tefsîrü’l-hadîs. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2000.
Döndüren, Hamdi. Delilleriyle Aile İlmihali. İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1995.
Döndüren, Hamdi. Ahkâmu’l-Kur’ân Kur’ân-ı Kerim ve Fıkhî Tefsiri. İstanbul: Erkam Yayınları, 2020.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. el-Ahvâlu’ş-şahsiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1950.
Erdoğan, Mehmet. Tesettür Meselesinden Türban Sorununa. İstanbul: İz Yayıncılık, 2008.
Ertaş, Hikmetullah. “Fıkha Dair Bir Hadisin İsnad Analizi (Üç Şeyin Ciddisi de Ciddi, Şakası da Ciddidir: Nikah, Talâk, Ricât)”. Kocaeli İlahiyat Dergisi-Kocaeli Theology Journal 4/2 (Aralık/December 2020), 215-252.
Ergül Şimşek, Ayşenur. “Hz. Sevde ve Hz. Âişe Özelinde Hz. Peygamber’in Eşlerinin Birbirleriyle Olan İlişkileri”. Siyer Araştırmaları Dergisi 10 (Temmuz-Aralık 2021), 79-92.
Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1407/1987.
Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mülteḳa’l-ebhur. İstanbul: Şifa Yayıncılık, 2018.
Hallâf, Abdülvehhâb. Ahkâmu’l-Ahvâli’ş-şahsiyye fi’ş-şeriati’l-İslâmiyye. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1990.
Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdurrahman. ed-Dürrü’l-muhtâr. Beyrut: y.y., 2002.
Hattâbî, Ahmed b. Muhammed. Meâlimu’s-sünen. Haleb: Matbaatü’l-İlmiyye, 1933.
Hâzin, Alâuddin Ali b. Muhammed b. İbrahim. Lübabü’t-teʾvîl fî meâni’t-tenzîl. thk. Abdüsselam Muhammed Ali Şâhin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr alâ’d-Dürri’l-muhtâr. thk. Husamuddin b. Muhammed Salih Farfur vd. 16 cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sekâfe ve’t-Türâs, 2000/1421.
İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed el-Ğırnâtî. et-Teshîl li ulûmi’t-Tenzîl. thk. Abdullâh el-Hâlidî. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Buluğu’l-merâm. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2006.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. Kâhire: Mektebetü Nehzati’l Hadisiyye, 1965.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed. Bidayetü’l-müctehid ve nihayetü’l-muktasıd. Mısır: Dâru İbn Receb, 2006.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Ahkâmu’l-Kur’ân. Mısır: İsa el-Bâbî, 1972.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî. Fethu’l-Kadîr. Kahire: 1970.
İbnü’l-Münzir, Muhammed b. İbrahim. el-İcmâ’. thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1986.
İmam Ahmed, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût, vd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
Kadri Paşa. el-Ahkâmu’ş-şeriyye fi’l-Ahvâli’ş-şeriyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2007.
Kal’acı, Muhammed Revvâs. el-Mevsû’atu’l-fıkhiyye. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2010.
Karadavi, Yusuf. İslâm Fıkhını Yeniden Okumak. trc. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nida Yayınları, 2012.
Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslâm Hukuku. İstanbul: Nesil Yayınları,1986.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
Kefevî, Ebu’l-Bekâ. Külliyât. thk. Andan Derviş-Muhammed Mısri. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
Komisyon, Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnâmesi, haz. Orhan Çeker. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2016.
Kudurî, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Bağdadî. Muhtasaru’l-Kudûrî fi’l-fıkhı'l-Hanefî. thk. Kâmil Muhammed Uveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1985.
Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. Umdetü’r-riʿâye fî halli Şerḥi’l-Vikâye. thk. Salah Muhammed Ebü’l-Hac. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019.
Liv, Cemil. “Üç Şeyin Şakası Ciddi Ciddisi de Ciddi Hadisinin Tahrîci ve Fıkhî Değerlendirmesi”. I. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Kongresi 209-223. Karabük: Karabük Üniversitesi, 2018.
Liv, Cemil. “İslâm Fıkhında Zâhiri-Bâtıni İrade Ayrımının Hukuki İşlemlere Etkisi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 28 (2016), 181-200.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
Mehmet Zihni Efendi. Nimet-i İslâm. Diyarbekir: el Mektebetü’l-İslâmiye, 1393.
Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b el-Fergânî. el-Hidâye. thk. Ahmed Mahmud eş-Şehâde. Dımaşk: Dâru’l-Farfur, 2006.
Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. thk. Şuayb el-Arnaud. Dımaşk: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2009.
Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
Müslim b. el-Haccac, Ebu’l-Hüseyin. Sahîh-i Müslim. nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: Müessesetü’l-Muhtâr, 2010.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali. Kitabü’s-Süneni’l-Kübrâ. nşr. Hasan Abdülmünim. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kenzü’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2019.
Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Tefsiru’l-Kebir Mefatihu’l-Gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
Safedî, Cemalüddin Yusuf b. Hilal b. Ebi’l-Berekât. Keşfu’l-esrâr ve hetkü’l-estâr. İstanbul: İsam Yayınları, 2019.
San‘ânî, Ebû İbrâhîm Muhammed b. el-İmâm. Sübülü’s-selâm şerhu Bülûğü'l-merâm. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1995.
Sâyis, Muhammed Ali. Tefsîru âyâti’l-ahkâm. thk. Naci Soydan. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2002.
Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
Semerkandî, Ebü’l-Kâsım Nasırüddin Muhammed b. Yusuf el-Hüseyni. el-Fıkhü’n-nafi’. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 2000/1421.
Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Hızanetü’l-fıkh. thk. Selahuddin en-Nâhi. Bağdat: Dirâsetü’l-İslâmî, 1965.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
Seyyid Bey, Medhal. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
Simâvî, Şeyh Bedreddin. et-Teshîl şerhu letâifi’l-işârât. thk. Mustafa Bülent Dadaş. İstanbul: İsam Yayınları, 2019.
Sivasî, Şihabüddin Ahmed b. Mahmud. Uyûnu’t-tefâsîr. thk. Bahattin Dartma. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2006.
Suğdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Hüseyn. en-Nütef fi’l-fetâvâ. thk. Selahaddin en-Nâhî. Beyrut-Umman: Müessesetü’r-Risâle-Dâru’l-Furkân, 1984.
Süleyman, Mukatil b. Tefsiru’l-hamsi mi’e âye mine’l-Kur’ân. nşr. Isaiah Goldfeld. Filistin: Şifa Amr, 1980.
Şeybânî, Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b. el-Hatîb. Muğnî’l-muhtâc ilâ ma’rifeti me’ânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Muhammed Halîl Aytânî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1418/1997.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. Şerhu Me‘âni’l-Âsâr. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1414/1994.
Temel, Ahmed. “İslâm Aile Hukukundaki Arabulucu-Hakemlik Uygulamasının Türkiye’de Aile Arabuluculuğuna Muhtemel Katkıları”. Darulfünûn İlahiyat 30 (2019), 311-336.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmîzî. nşr. Ammar Tayyar. Dımaşk: Müessetü’r-Risâle, 2011.
Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Aile Hukuku. İstanbul: Nurgök Matbaası, 1965.
Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Boşanma Sebepleri Tarihi, Kilise Hukuku ve Hukuk Politikası Bakımından Umumî Surette Tetkiki. İstanbul: İÜHF Yayınları, 1940.
Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
Zemahşerî, Carullah Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki’’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2009.
Zileli Muharrem Efendi, ‘Umdetü’n-nisâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi bölümü, 562/5, 85-86.