Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar

Memlükler döneminde Kahire, ulemaya dersler ve mansıplar sunan çok sayıda ilim kurumuna ev sahipliği yapmıştır. Bu dönemde şehirdeki bazı büyük camiler, sultanların ve yüksek dereceli emîrlerin kurdukları vakıflar sayesinde vakıf-temelli birer ilim kurumu haline gelmiştir. Bu camilerin erken örneklerinden biri olan İbn Tolun Camii, VII. (XIV.) asrın sonunda dönemin Memlük sultanı tarafından yeniden imar ettirilmiştir. Camiyi Memlükler döneminin önde gelen ilim kurumlarından biri haline getiren vakıf da bu imar faaliyeti sırasında kurulmuştur. Cami vakfiyesinin dersler ve mansıp sahipleriyle ilgili şartları içeren bölümleri bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. Memlükler döneminde İbn Tolun Camii’nde dört fıkıh mezhebinin her biri için derslerin yanı sıra tefsir, hadis, tıp, mîâd, kıraat ve nahiv dersleri düzenlenmekteydi. Camide ulemaya fıkıh müderrisi, muîd, tefsir şeyhi, hadis şeyhi, nakib, tıp müderrisi, mîâd şeyhi, münşid/mâdih, kıraat ve nahiv mütesaddiri, mülakkın, şeyhüssübha, müsebbih/zâkir, hatip, imam, reîsülmüezzinîn, müezzin, kāri, müeddip, arîf, hâzinülkütüp ve saâtî gibi eğitimle ve dinî vazifelerle ilgili çok sayıda mansıp tahsis edilmiştir. Makalede, vakfiye merkeze alınarak bu mansıpların mahiyetleri tespit edilmeye çalışılmış, bu sırada Memlük Kahiresi’ndeki ilim kurumlarının günümüze ulaşan vakfiyeleri, Memlük kaynaklarındaki bilgiler ve mansıpların tanımlarıyla ilgili modern literatürde yer alan tartışmalar da dikkate alınmıştır. Makalede ayrıca dört fıkıh mezhebinin yanında birden fazla ilmin tedris edildiği çok mansıplı ilim kurumlarının teşekkülü hakkında bilgi verilerek İbn Tolun Camii’nde görülen ilim kurumu modelinin tarihî bağlamı tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İbn Tolun Camii, camii, vakfiye, mansıp, ulema, medrese, Kahire, Memlükler

An Institution of Learning in the Mamluk Period: The Mosque of Ibn Ṭūlūn and Its Stipendiary Positions for Ulama

The city of Cairo in the Mamluk period was home to numerous educational institutions that offered courses and stipendiary positions (manṣibs) to ulama. In this period, some of the great mosques in the city had become waqf-based learning institutions through the waqfs founded by the sultans and high-ranking amirs. The Mosque of Ibn Ṭūlūn, one of these early mosques, was built by Aḥmad b. Ṭūlūn in 265 (879) in the Ṭūlūnid city of Qatā’i‘. After remaining in a dilapidated state during the Ayyūbid and the early Mamluk periods, the mosque was rebuilt at the end of the 7th (14th) century by al-Malik al-Manṣūr Ḥusām al-Dīn Lāchīn, the Mamluk sultan. The endowment deed (waqfiyya), which turned the mosque into a prominent learning institution in Mamluk Cairo, was established during the rebuilding process. This article explores the waqf, lessons taught in the mosque, manṣibs assigned to ulama in the waqfiyya, definitions of these manṣibs, relations established between manṣibs and sciences, and the effect of these manṣibs on the ulama’s scholarly and professional activities. Having survived through the present, the waqfiyya of the Mosque of Ibn Ṭūlūn is a critical source for understanding the organization of learning institutions and scholarly professional practices of ulama in the Mamluk period. According to the waqfiyya, the courses about the four schools of law (madhhabs), together with the courses in tafsīr, ḥadīth, medicine, mī‘ād, qirā’a, and naḥw, were organized in the mosque. Additionally, manṣibs related to educational and religious duties, such as mudarris of fiqh, mu‘īd, shaykh of tafsīr, shaykh al-ḥadīth, naqīb, mudarris of medicine, shaykh of mī‘ād, munshid/mādiḥ, mutaṣaddir al-qirā’ā and naḥw, mulaqqin, shaykh al-subḥa, musabbiḥ/dhākir, khaṭīb, imām, ra’īs al-mu’adhdhinīn, mu’adhdhin, qārī, mu’addib, ‘arīf, khāzin al-kutub, sā‘ātī, were given to ulama. This article endeavors to identify the meanings of these manṣibs by inquiring into the waqfiyya; further, the article also considers surviving waqfiyyas from the educational institutions in Mamluk Cairo, the information in the Mamluk sources, and the discussions on the definitions of manṣibs in modern literature. Furthermore, the monthly stipends paid to manṣib-owners have been detected through the waqfiyya. Based on this information, this article shows how the manṣibs in the Mosque of Ibn Ṭūlūn were comparatively ranked. Moreover, the clauses in the waqfiyya related to the qualifications of manṣib-owners and the procedures for the courses are compared with the other waqfiyyas of the period. Within the waqfiyya, it is stipulated that the mudarris of fiqh should offer his courses with respect to the legal ideas and the established methods (al-rasm al-mu‘tād) of his madhhab. It is also expected of the mudarris to present the proofs (adilla wa barāhīn) of his madhhab to the students. As for mudarris of tafsīr, he must be an expert of Qur’anic exegesis as well as linguistics and i‘rāb, while the mudarris of ḥadīth should have the knowledge of both riwāya and dirāya in the science of ḥadīth. In addition, qirā’a and naḥw are included under a single course, and for this course, only one mudarris, namely mutaṣaddir, is to be assigned. Based on this information, it is suggested that the principles (uṣūl) and questions (masā’il) of the sciences were taken into consideration while determining the clauses of the waqfiyya, which were consistent with the existing learning practices of the ulama. The trajectory of the Mosque of Ibn Ṭūlūn is significant in terms of discerning the two particular trends of the institutions of learning in Mamluk Cairo. First, some prominent mosques in the city had gradually become waqf-based learning institutions during the period under consideration. These mosques, since their establishment or reconstruction, had been designed as learning institutions supported by waqfs. In this respect, they differ from mosques like the Mosque of ʿAmr b. al-ʿĀṣ in Egypt or the Umayyad Mosque in Damascus, where the practice of endowing courses to a certain column or place in the mosque was common. In these examples, endowments were made only for certain study circles (ḥalqa) in the mosques, and the mosque itself was not intended as a learning institution. However, the waqfiyya of the Mosque of Ibn Ṭūlūn presents the mosque as a learning institution rather than simply a place of worship. In this respect, the mosque is an early and significant example of such learning institutions in Mamluk Cairo.

Keywords:

The Mosque of Ibn Ṭūlūn, mosque, waqfiyya, manṣib, ulama, madrasa, Cairo, Mamluks,

PDF

___

Abdül‘âtî, Abdülganî Mahmûd, et-Ta‘lîm fî Mısr zemene’l-Eyyûbiyyîn ve’l-Memâlîk, Kahire: Dârü’l-maârif, t.y.
Abdül‘âtî, Abdülganî Mahmûd, “Hüccetü vakfi’s-Sultân el-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî”, et-Ta‘lîm fî Mısr zemene’l-Eyyûbiyyîn ve’l-Memâlîk içinde, s. 331-48.
Avvâd, Korkîs – Mustafa Cevâd, el-Medresetü’l-Müstansıriyye, Beyrut-London: Dârü’l-verrâk, 2008.
Aynî, Bedreddin, İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân: Asru selâtîni’l-Memâlîk, I-V, nşr. Muhammed Muhammed Emîn, Kahire: Dârü’l-kütüb ve’l-vesâikı’l-kavmiyye, 2010.
Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-hicre, nşr. D. S. Richards, Beyrut: Matbaatü Müesseseti Hasîb Dirgām ve evlâdih, 1419/1998.
Behrens-Abouseif, Doris, “İbn Tolun Camii”, DİA, 1999, XX, 416-18.
Belevî, Abdullah b. Muhammed, Sîretü Ahmed b. Tolûn, nşr. M. Kürd Ali, Kahire: Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye, t.y.
Belevî, Hâlid b. Îsâ, Tâcü’l-mefrik fî tahliyeti ulemâi’l-meşrik, nşr. Hasan es-Sâih, I-II, Muhammediye: İhyâü’t-türâsi’l-İslâmî, t.y.
Berkey, J., Popular Preaching and Religious Authority in the Medieval Islamic Near East, Seattle: Washington University Press, 2001.
Berkey, J., Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali: İslami Eğitimin Sosyal Tarihi, çev. İsmail Eriş, İstanbul: Klasik Yayınları 2015.
Berkey, J., The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic Education, Princeton: Princeton University, 1992.
Cermî, İbrâhim Muhammed, Mu‘cemü ulûmi’l-Kur’ân, Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1422/2001.
Chamberlain, M., Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik: Şam (1190-1350), çev. Büşra Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Çakan, İsmail L., “Dirâyetü’l-hadîs”, DİA, 1994, IX, 366-67.
Emîn, Muhammed Muhammed, el-Evkāf ve’l-hayâtü’l-ictimâiyye fî Mısr: 648-923/1250-1517, Kahire: Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye, 1980.
Emîn, Muhammed Muhammed, Fihristü vesâikı’l-Kāhire hattâ nihâyeti asri selâtîni’l-Memâlîk, Kahire: Ma‘hedü’l-ilmiyyi’l-Fransî li’l-âsâri’ş-şarkıyye bi’l-Kāhire, 1981.
Emîn, Muhammed Muhammed, “Mesârifü evkāfi’s-Sultân el-Meliki’n-Nâsır Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn alâ mesâlihi’l-kubbe ve’l-Mescidi’l-câmi‘ ve’l-medâris ve mektebi’s-sebîl bi’l-Kāhire”, İbn Habîb el-Halebî, Tezkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh içinde, nşr. Muhammed Muhammed Emîn, Kahire 1976-86, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1986, III, 339-49.
Emiroğlu, Nagihan, “Kadınların Hadis Okuttuğu Mekânlar: el-Câmiu’l-Muzafferî Örneği”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 37 (2017): 33-70.
Escovitz, Joseph H., The Office of Qâdî al-Qudât under the Bahri Mamluks, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1984.
Haarmann, U., “Mamluk Endowment Deeds as a Source for the History of Education in Late Medieval Egypt”, al-Ebhath, 28 (1980): 31-47.
Helvacı, Mustafa – Yavuz Onat, “İlm-i Mîkāt”, DİA, 2000, XXII, 133-34.
Hirschler, K., Medieval Damascus: Plurality and Diversity in an Arabic Library: The Ashrafiya Library Catalogue, Edinburgh: Edinburgh University, 2016.
İbn Abdüzzâhir, er-Ravzatü’l-behiyyetü’z-zâhire fî hıtati’l-Muizziyyeti’l-Kāhire, nşr. Eymen Fuâd Seyyid, Kahire: Mektebetü’d-dâri’l-Arabiyye li’l-kitâb, 1417/1996.
İbn Cübeyr, Rihletü İbn Cübeyr, Beyrut: Dâru Sâdır, 1384/1964.
İbn Dokmak, el-İntisâr li-vâsıtati ikdi’l-emsâr, nşr. Carl Vollers, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethte University, 1992.
İbn Dokmak, en-Nüfhatü’l-miskiyye fi’d-devleti’t-Türkiyye, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Sayda: el-Mektebetü’l-asriyye, 1420/1999.
İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr, I-XXVII, nşr. Ahmed Abdülkādir eş-Şâzelî, Ebûzabî: el-Mecmaü’s-sekāfî, 1424/2003.
İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü’l-kâmine, I-IV, nşr. M. Seyyid Câdelhak, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-hadîse, t.y.
İbn İyâs, Bedâiu’z-zühûr, I-V, nşr. M. Mustafa, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1982.
İbn Kādî Şühbe, et-Târîh, nşr. Adnân Dervîş, I-IV, Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-ilmüyyü’l-Fransî li’d-dirâsâti’l-Arabiyye, 1977-97.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-nihâye, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XXI, Cîze: Hecer li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tezî‘ ve’l-i‘lân, 1417-20/1997-99.
İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî, I-XIII, nşr. Muhammed Muhammed Emîn, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1984-2009.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire, I-XVI, Kahire: Vizâretü’s-sekāfe ve’l-irşâd, t.y.
İbnü’l-Cey‘ân, Şerefeddin Yahyâ b. Şâkir, et-Tuhfetü’s-seniyye bi-esmâi’l-bilâdi’l-Mısriyye, Kahire: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, 1394/1974.
İbnü’l-Ekfânî, İrşâdü’l-kāsıd ilâ esne’l-makāsıd, nşr. J. Justus Witkam, Leiden: Ter Lugt Pers, 1989.
İbrâhim, Abdüllatîf, “Nassân cedîdân min vesîkati’l-Emîr Sargatmış”, Mecelletü Külliyeti’l-âdâb, 27 (1965): 121-58; 28 (1966): 143-200.
İnanç, Yonis, Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
Kalkaşendî, Subhu’l-a‘şâ, I-XV, nşr. M. Hüseyin Şemseddin v.dğr., Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407/1987.
Kılıç, Hulusi, “Belâgat”, DİA, 1992, V, 380-83.
Leiser, G., The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisun 495-647/1101-1249 (doktora tezi), University of Pennsylvania, 1976.
Leiser, G., “Medical Education in Islamic Lands from the Seventh to the Fourteenth Century”, Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 38/1 (1983): 48-75.
Little, Donald P., “The Use of Documents for the Study of Mamluk History”, Mamluk Studies Review, 1 (1997): 1-13.
Makdisi, G., The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981.
Makdisi, G., “The Scholastic Method in Medieval Education: An Inquiry into Its Origins in Law and Theology”, Speculum, 49/4 (1974): 640-61.
Makdisi, G., “Onbirinci Yüzyıl Bağdad’ında İslâm Eğitim Müesseseleri”, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007, s. 203-72.
Makdisi, G., İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşeri Bilimler, çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
Makdisi, G., Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, trc. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Makrîzî, el-Hıtat: el-Mevâiz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtat ve’l-âsâr, I-IV, nşr. Eymen Fuâd Seyyid, London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1434/2013.
Makrîzî, es-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk, I-VIII, nşr. M. Abdülkādir Atâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
Midilli, Muhammet Enes, Erken Memlük Döneminde Bir İlmî Müessese: İbn Tolun Camii (1296-1382) (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
Muhanna, E., The World in a Book: Al-Nuwayri and the Islamic Encyclopedic Tradition, Princeton: Princeton University Press, 2018.
Neşşâr, Seyyid Seyyid, Târîhu’l-mektebât fî Mısr: el-Asrü’l-Memlûkî, Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1413/1993.
Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb, Nihâyetü’l-ereb, XXXI, nşr. Necîb Mustafa Fevvâz – Hikmet Kişlî Fevvâz, XXXII, nşr. İbrâhim Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
Özafşar, Mehmet Emin, “Zühd ve Rekāik”, DİA, 2013, XLIV, 535-37.
Özkan, Halit, Memlüklerin Son Asrında Hadis: Kahire (1392-1517), İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Pedersen, J., “Masdjid”, EI: First Encyclopaedia of Islam,Leiden: E.J. Brill, 1987, V, 354-76.
Raymond, A., “al-Maqrīzī’s Khitat and the Urban Structure of Mamluk Cairo”, Mamluk Studies Review, 7/1 (2003): 145-67.
Safedî, A‘yânü’l-asr, I-IV, nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr., Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1418/1998.
Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, I-XXIX, nşr. Ahmed el-Arnaût – Türkî Mustafa, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
Sahmâvî, Şemseddin Muhammed, es-Sagrü’l-bâsim fî sınâati’l-kâtib ve’l-kâtim, nşr. Eşref M. Enes, I-II, Kahire: Dârü’l-kütüb ve’l-vesâikı’l-kavmiyye, 1430/2009.
Shaaban, M. Hafez, Piety and Power: Pious Endowments in the Bahrī Mamlūk Period, 1250-1382 (yüksek lisans tezi), The American University in Cairo, 2015.
Sübkî, Tâceddin, Mu‘îdü’n-ni‘am: Makam ve Meslek Ahlâkı, çev. Harun Yılmaz – Muhammet Enes Midilli, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kāhire, nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, I-II, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967.
Süyûtî, et-Tehaddüs bi-ni‘metillâh, nşr. E. M. Sartain, Cambridge: Cambridge University Press, 1975.
Swelim, T., The Mosque of Ibn Tulun: A New Perspective (doktora tezi), Harvard University, 1994.
Swelim, T., Ibn Tulun: His Lost City and Great Mosque, Kahire: The American University in Cairo Press, 2015.
Tücîbî, Müstefâdü’r-rihle ve’l-igtirâb, nşr. Abdülhâfız Mansur, y.y.: ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-kitâb, t.y.
Vakfiyyetü Hüsâmeddîn Lâçîn (21 Rebîülâhir 697), Dârü’l-vesâiki’l-kavmiyye, Mecmûatü’l-Mahkemeti’ş-şer‘iyye, nr. 3/17, 18.
Yılmaz, Harun, Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260), İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Yiğit, İsmail, “Hıtat”, DİA, 1998, XVII, 401-402.
Zehebî, Mu‘cemü şüyûhi’z-Zehebî, nşr. Rûhiyye Abdurrahman es-Süyûfî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1410/1990.