Hanefîler'in Mukaddime Temelli Hadis Usulü Literatürüne Katkısı
Şâfiî muhaddis İbnü's-Salâh'ın Mukaddime'si ve bu eser esas alınarak telif edilen İbn Hacer el-Askalânî'nin Nuhbetü'l-fiker ve Nüzhetü'n-nazar'ı ile Irâk?'nin Elfiyye'si hadis usulü literatürünün en temel metinlerini oluşturmaktadır. Bu metinler Hanefîler tarafından da medreselerde ders kitabı olarak kullanılmıştır. Hadis usulü tedrisatındaki bu işlevleri sebebiyle Hanefî âlimleri mezkûr eserleri esas alan ihtisar, manzume, şerh, hâşiye ve ta'lik gibi çeşitli türlerde çalışmalar kaleme almıştır. Fakat Mukaddime temelli eserlerden üzerinde en çok ilmî mesaî sarfedilen İbn Hacer'in Nuhbetü'l-fiker'i ve Nüzhetü'n-nazar'ı olmuştur. Hanefîler tarafından doğrudan Mukaddime'yi esas alan iki adet çalışma yapılmışken, Nuhbetü'lfiker ve Nüzhetü'n-nazar üzerine yirmi dört, Elfiyye üzerine ise beş adet çalış- ma kaleme alınmıştır. Her ne kadar hadis usulü literatürünün oluşumunda Şâfiî âlimlerinin belirgin bir etkisi olsa da Mukaddime temelli literatür çerçevesinde tespit edilen otuz bir adet çalışma ile Hanefî âlimleri de bu alana önemli bir katkı yapmışlardır. Ancak hâlihazırda bu çalışmalardan sadece on beşi neşredilmiştir. Hanefîler, Şâfiî ulemâsı tarafından telif edilmiş bu usul metinlerini esas almış olsalar da mürsel hadis meselesinde gözlendiği üzere ihtilâflı konularda genellikle kendi mezhep anlayışlarını ihmal etmemişlerdir. Zira mürsel hadisin delil oluşu konusunda özellikle şerh türü eserlerde Hanefî fıkıh usulündeki anlayışa paralel bir tutum sergilendiği görülmektedir. Hanefî şârihleri, mürseli zayıf hadis kategorisinde değerlendiren Şâfiî müelliflerinin görüşüne katılmamış ve mürsel hadisi hüccet kabul eden kendi mezheplerinin anlayışını delillendirmeye çalışmışlardır.
The Contribution of Hanafi Scholars to the Literature of Hadith Methodology Based on Muqaddima
Muqaddima, written by the Shafii muhaddith Ibn al-Salah, and the works build- ing on Muqaddima, Ibn Hajar's Nukhba and Nuzha and Iraqi's Alfiyya, are the principle texts related to hadith methodology. These texts have been used as text- books in madrasahs by Hanafis. Hanafi scholars have written several works, like ikhtisar, sharh, hashiyya, manzuma and ta'liq based on these books because of their significance in the education of hadith methodology. However, Nukhba and Nuzha are the most widely studied books among the works based on Muqaddima. Hanafi scholars wrote two works built directly upon Muqaddima whereas they produced twenty-four works on Nukhba and Nuzha, and five works on Alfiyya. Although Shafiis have had a significant influence on formation of literature on hadith methodology, thirty-one studies analyzed in this article show that Hanafis made a significant contribution to this field, as well. Nevertheless, only fifteen studies among these are currently published. Even if Hanafis have built on these texts written by Shafii scholars, they have adopted their own doctrine, as evident in the case of mursal hadith. In a similar fashion to the literature of Hanafi legal doctrine, they approved the use of mursal hadith as a legal proof, in stark contrast to Shafii authors, who consider mursal among weak hadiths.
___
- Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü'l-esrâr an Usûli Fahri'l-İslâm el-Pezdevî, I-III, Beyrut: Dârül-kütübi'l-ilmiyye, 1997.
- Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü'l-havâtır ve behcetü'l-mesâmi' ve'n-nevâzır, I-VIII, Bey- rut: Dâru İbn Hazm, 1999.
- Abdülkerîm, Ahmed Ma'bed, el-Hâfız el-Irâki ve eserühû fi's-sünne, I-V, Riyad: Mek- tebetü Ezvâi's-Selef, 2004.
- Alâî, Câmiu't-tahsîl fî ahkâmi'l-merâsîl, nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Beyrut: Âlemü'l-kütüb, 1986.
- Ali el-Karî, Mustalâhâtu ehli'l-eser alâ Şerhi Nuhbeti'l-fiker, haz. M. Nizâr Temîm - Heysem Nizâr Temîm, Beyrut: Dârü'l-Erkam, t.y.
- Aşıkkutlu, Emin, Hadiste Ricâl Tenkîdi, İstanbul: İFAV Yayınları, 1997.
- Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
- Avcı, Seyit, "Sûfîlerin Hadis Tespit Ölçüleri: İsmail Hakkı Bursevî Üzerine Bir İncele- me", Hadis Tetkikleri Dergisi, 2/1 (2004): 7-29.
- Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'l-müellifîn ve âsârü'l-musannifîn, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî, 1951.
- Cehlemî, Fakir Muhammed, Hadâiku'l-Hanefiyye, Karaçi: Mektebetü Rebîa, t.y.
- Cihan, Sadık, "Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usûlü Hadis Eserleri, Risaleleri ve Nuhbetü'l-fiker Üzerine Yapılan Şerh ve Tercümeler", Ata- türk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 1 (1975): 127-136.
- Derûrî, M. Seriyyüddin b. İbrâhim, Hâşiye alâ Nüzheti'n-nazar, Konya İl Halk Ktp., nr. 475/1.
- Durmuş, İsmail, "Zebîdî", DİA, 2013, XLIV, 168-171.
- Emîr Pâdişah, Seyyid Şerîf Muhammed Emîn, Şerhu Elfiyyeti'l-Irâkî, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 340.
- Engin, Sezai, "Hadis Literatüründe Hâşiyeler: Nuhbetü'l-fiker ve Nüzhetü'n-nazar Üzerine Yapılan Hâşiye Çalışmaları Bibliyografyası", Hadis ve Siyer Araştırmaları, 1/1 (2015): 76-98.
- Garsî, M. Sâlih b. Ahmed , en-Nüketü'l-gurer alâ Nüzheti'n-nazar, y.y., t.y.
- Gazzî, Yûsuf b. Kessâb, Hâşiye câmia ale'l-ferîde bi-ilmi'l-mustalah, nşr. Fehd b. Âmir el-Acemî, Küveyt: Mektebetü'r-Rüşd, 2005.
- Gucerâtî, Vecîhüddin, Şerhu Nüzheti'n-nazar, haz. Abdullah el-Hatîb en-Nedvî, Râîberilî/Hind: Mecmau'l-İmâm Ahmed b. İrfân eş-Şehîd, 1427.
- Güleç, Hüseyin, "Şâfiî Fıkıh Usûlünde Hadis Metodolojisi" (doktora tezi, Ankara Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002).
- Hatipoğlu, İbrahim, "Hanefî Usûlünün Genel Hadis Usûlüne Katkısı Üzerine", İmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi, Bursa: KURAV Yayınları, 2005, II, 341-346.
- Irâki, Zeynüddin, Fethu'l-mugis bi-Şerhi Elfiyyeti'l-hadîs, haz. Mahmûd Rebî', Kahire: Âlemü'l-kütüb, 1408/1988.
- Ishaq, Muhammed, India's Contribution to the Study of Hadith Literature, Dakka: The University of Dacca, 1955.
- İbn Abdülber en-Nemerî, et-Temhîd limâ fi'l-Muvattâ' mine'l-meânî ve'l-esânîd, nşr. Üsâme b. İbrâhim, I-XVIII, Kahire: el-Fârûku'l-hadîse, 2001.
- İbn Fehd, Takıyyüddin, Lahzü'l-elhâz bi-zeyli Tabâkati'l-huffâz, Beyrut: Dârü'l- kütübi'l-ilmiyye, 1998.
- İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü'l-kâmine fî a'yâni'l-mieti's-sâmine, I-IV, Haydarâbâd: Dâiretü'l-maârifi'l-Osmâniyye, 1349.
- İbn Hacer el-Askalânî, Nuhbetü'l-fiker fî mustalahi ehli'l-eser, haz. Abdülhamîd b. Sâlih b. Kasım, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
- İbn Hacer el-Askalânî, Nüzhetü'n-nazar, haz. Türkî b. Müsfir b. Hâdî, San'a: Dârü'l- âsıme, 1433.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ref'u'l-isr an kudâti Mısr, haz. Ali M. Ömer, Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1988.
- İbn Himmât, Şemseddin Ebû Abdullah, Netîcetü'n-nazar fî ilmi'l-eser, Millî Ktp, nr. 6445/1.
- İbn Himmât, Şemseddin Ebû Abdullah, Şerhu Hulâsati'n-Nuhbe, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 745/2.
- İbn Kutluboğa, Hâşiye alâ Şerhi Elfiyyeti'l-Irâki, Beyazıt Devlet Ktp., nr. 7951.
- İbn Kutluboğa, Hâşiyetü İbn Kutluboğa alâ Şerhi Nuhbeti'l-fiker, haz. İbrâhim b. Nâsır, Riyad: Dârü'l-vatan, 1999.
- İbn Kutluboğa, Tâcü't-terâcim fî tabakati'l-Hanefîyye, haz. M. Hayr Ramazan Yûsuf, Dımaşk: Dârü'l-kalem, 1992.
- İbn Tagrîberdî, en-Nücûmü'z-zâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kahire, I-XVI, Kahire: Vizâretü's-sekafe, 1963.
- İbnü'l-Hanbelî, Radıyyüddin, Kafvü'l-eser fî safvi ulûmi'l-eser, haz. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dârü'l-beşâiri'l-İslâmiyye, 1408.
- İbnü'l-Hanbelî, Radıyyüddin, Minahu'n-nuğbe alâ Şerhi'n-Nuhbe, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2718.
- İbnü's-Salâh eş-Şehrezûrî, Mukaddimetü İbni's-Salâh fî ulûmi'l-hadîs, Beyrut: Dârü'l- kütübi'l-ilmiyye, 1978.
- İbnü't-Türkmânî, Alâeddin, el-Müntehab fî Ulûmi'l-hadîs, haz. Avvâd el-Halef, Bey- rut: Dârü'l-beşâiri'l-İslâmiyye, 2008.
- İnce, İrfan, "Sindî, Muhammed Âbid", DİA, 2009, XXXVII, 246-247.
- İsmail Hakkı Bursevî, Şerhu'n-Nuhbe, Süleymaniye Ktp., Kasidecizâde, nr. 46.
- İzgi, Cevat, "İbnü'l-Hanbelî", DİA, 2000, XXI, 68-69.
- Kandehlevî, Muhammed İdrîs, Minhatü'l-mugis fî Şerhi Elfiyyeti'l-hadîs, haz. Sâcid Abdurrahman es-Sıddîki, Beyrut: Dârü'l-beşâiri'l-İslâmiyye, 2012.
- Kandemir, M. Yaşar, "Moğultay b. Kılıç", DİA, 2005, XXX, 229-231.
- Kandemir, M. Yaşar, "Mukaddimetü İbni's-Salâh", DİA, 2006, XXXI, 121-124.
- Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
- Karsî, Dâvûd b. Muhammed, Şerhu Risâleti usûli'l-hadîs li'l-İmâm el-Birgivî, haz. Halil İbrahim Kutlay, Amman: Ervika li'd-dirâsât ve'n-neşr, 2016.
- Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu'cemü'l-müellifîn, I-XV, Beyrut: Mektebetü'l-müsennâ, 1957.
- Kevâkibî, Ahmed b. Muhammed, Hâşiye alâ Şerhi'n-Nuhbe, Çankırı İl Halk Ktp., nr. 408/3.
- Koca, Ferhat, "Emîr Pâdişah", DİA, 1995, XI, 143-144.
- Kutlay, Halil İbrahim, el-İmâm Aliyyü'l-Karî ve eserühû fî ilmi'l-hadîs, Beyrut: Dârü'l- beşâiri'l-İslâmiyye, 1987.
- Moğultay b. Kılıç, Islâhu Kitâbi İbni's-Salâh, nşr. Muhyiddin Cemâl el-Bekârî, Kahire: el-Mektebetü'l-İslâmiyye, 2007.
- Mudurnî, Muhammed b. Mustafa, Şerhu Nüzheti'n-nazar, Konya Yusuf Ağa Ktp., nr. 550.
- Nûrseyf, İbrâhim b. Muhammed, Nuhbetü'l-fiker dirâse anhâ ve an menhecihâ, Medi- ne: Câmiatü'l-İslâmiyye, t.y.
- Ocak, Ahmet, "Osmânlı Medreselerinde Eş'arî Geleneğinin Oluşmasında Selçuklu Medreselerinin Tesirleri", XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002, III/2, s. 763-776.
- Özel, Ahmet, "Ali el-Karî", DİA, 1989, II, 403-405.
- Özkan, Halit, Memlüklerin Son Asrında Hadis, İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
- Özşenel, Mehmet, "Bir Kriz Dönemi Âlimi Olarak İbnü's-Salâh ve Eseri Ulûmu'l- Hadîs", Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (2007): 55-68.
- Özşenel, Mehmet, "Usûl Adlı Eseri Çerçevesinde Serahsî'nin Hadis ve Sünnete Bakı- şı", Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 17/33 (2012): 133-149.
- Özşenel, Mehmet, Pakistan'da Hadis Çalışmaları, İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
- Pezdevî, Ebü'l-Usr, Kenzü'l-vüsûl ilâ ma'rifeti'l-usûl, Karaçi: Mîr Muhammed Kütüp- hane Merkez-i İlm ve Edeb, t.y.
- Polat, Selahattin, Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
- Sehâvî, Şemseddin, ed-Dav'ü'l-lâmi' li-ehli'l-karni't-tâsi', I-XII, Beyrut: Dârü'l-cîl, 1992.
- Selâmî, Ebû İshak Ahmed b. Abdülkerîm, el-Muhâkemetü'l-melâh beyne Moğultay ve İbni's-Salâh ve yetezammenü kitâbe Islâhi İbni's-Salâh li'l-Hâfız Moğultay, I-II, Am- man: ed-Dârü'l-eseriyye, 2008.
- Serahsî, Şemsüleimme, Usûlü's-Serahsî, haz. Ebü'l-Vefâ el-Efganî, I-II, Beyrut: Dârü'l- kütübi'l-ilmiyye, 2005.
- Sindî, Ebü'l-Hasan Hüseyin b. Muhammed, Behcetü'n-nazar, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 733.
- Sindî, Muhammed Ekrem en-Nasrbûrî, İm'ânü'n-nazar Şerhu Şerhi Nuhbeti'l-fiker, haz. Ebû Saîd Gulâm Mustafa el-Kasımî, y.y., t.y.
- Şümünnî, el-Âli'r-rütbe fî Şerhi Nazmi'n-Nuhbe, haz. Mu'tez Abdüllatîf el-Hatîb, Bey- rut: Müessetü'r-risâle, 2004.
- Teker, Yusuf, "Hadis Usûlü Edebiyatında Elfi yyeler, Iraki ve Elfi yyesi" (yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006).
- Temîmî, Takıyyüddin b. Abdülkadir, Tabâkatü's-seniyye fî terâcimi'l-Hanefiyye, nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv, I-IV, Kahire: el-Meclisü'l-a'lâ li'ş-şuûni'l-İslâmiyye, 1970.
- Tozlu, İbrahim, "Moğultay b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri" (doktora tezi, Selçuk Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011).
- Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd, Hâşiye alâ Nuhbeti'l-fiker, Bursa İnebey Ktp., nr. 350.
- Türkmânî, Abdülmecîd, Dirâsât fî usûli'l-hadîs alâ menheci'l-Hanefiyye, Cidde: Mektebetü's-saâde, 2009.
- Yanar, Nagihan, "İbnü's-Salâh'ın Sahih Hadisle İlgili Görüşlerine Yöneltilen Tenkitler (Irâkî ve İbn Hacer Özelinde)" (yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013).
- Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul: Damla Yayınevi, 2000.
- Yemlihazâde, Mustafa Kâmil, Ta'lîkat kâfiye alâ Manzûmeti Nuhbeti'l-fiker, İstanbul: Matbaatü's-sultaniyye, 1283).
- Zebîdî, Muhammed Murtazâ, Bulgatü'l-erîb fî mustalahi âsâri'l-Habîb, haz. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dârü'l-beşâiri'l-İslâmiyye, 1408.
- Ziriklî, Hayreddin, el-A'lâm, I-VIII, Beyrut: Dârü'l-ilm li'l-melâyîn, 2002.
- ISSN: 1301-3289
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1997
- Yayıncı: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi