Ehl-i Hadis Ders Halkalarının Tespitine Dair Bir Metot Teklifi: II. (VIII.) Asrın İlk Yarısı Basra Örneği

Bu makale erken İslam toplumunda hadisle meşgul olan âlimlerin halkalarını ve ilmî çevrelerini netleştirmeyi hedefleyen üç aşamalı bir metot önerisinde bulunmaktadır. Zaman olarak II. (VIII.) asrın ilk yarısıyla, coğrafi olarak da Basra şehriyle kayıtlanan makalede söz konusu metodun gerekçeleri, dayanakları ve işletilme tarzı etraflıca sunulmuş, ardından metodun sunduğu sonuçlar hadis tarihi bakımından değerlendirilmiştir. İlgili metot temelde birbirini tamamlayan ve yer yer revize eden üç aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada rivayet metinlerindeki hadislerin isnadları tarihî bir veri olarak kullanılıp ilk halka şemaları çıkartılmıştır. Bu şemaların çıkarılması için birtakım temel tabakat ve rical kaynakları taranarak bir üst râvi kümesi oluşturulmuş, belli işlemlerle râvi kümesi daraltılmış ve ulaşılan alt râvi kümesindeki her bir isim Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i ve Abdürrezzâk b. Hemmâm ile İbn Ebû Şeybe’nin el-Musannef’lerinin sınırlı sayıda isnadında taranmış, rivayet alıp veren şahısların irtibatlarının azlık ve çokluğuna göre râviler arasında hocalık-talebelik ilişkileri vazedilerek ilk halka şemalarına ulaşılmıştır. İkinci aşamada alt râvi kümesindeki her bir râvinin biyografisi rical kaynaklarında incelenmiş ve ilk aşamada tespit edilen hoca-talebe irtibatlarının isabeti test edilmiştir. Bu aşamada metodun birinci aşamasına bazı ilavelerde bulunulmuştur. Üçüncü ve son aşamada ise özellikle hadis usulü kaynakları hadis tarihinin temel bazı konuları çerçevesinde taranmış ve herhangi konuda aynı görüşü beyan eden âlimlerin arasındaki hoca-talebe irtibatı halka tespiti bağlamında değerlendirilmiştir. Mezkûr üç aşamanın ardından bir “Basra Hadis Halkaları” şemasına ulaşılmış ve bu bulgu aracılığı ile hadis tarihi hakkında birtakım tahlil ve tekliflere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Ehl-i hadis, hadis, Basra, hadis halkası, Hasan el-Basrî, Muhammed b. Sîrîn

A Proposal for a Methodology of Determining Scholarly Circles of Ahl al-Ḥadīth: The Case of Basra During the First Half of the 2nd/8th Century

This paper explores the regional and local differences among ahl al-ḥadīth and proposes a methodology to identify and detail ḥadīth circles in the early prominent cities (amṣār). By distinguishing varieties of ahl al-ḥadīth, scholars may produce more accurate narratives on the history of the ḥadīth. The paper focuses on Baṣra, one of the most important centers of learning during the 2nd/8th century, together with Medina and Kūfa. It examines in three stages the data in the ḥadīth collections, biographical dictionaries (rijāl books), and books of ḥadīth methodology. Firstly, by examining the 1,500 narrators who lived in Baṣra during the 2nd/8th century, we determine a master set of narrators on which isnād data will be based. It primarily utilizes rijāl books that were arranged on the basis of geography. We examine in detail major rijāl books such as Ibn Saʿd’s al-Ṭabaqāt, Yaḥyā b. Maʿīn’s al-Tārīkh, Khalīfa b. Khayyāṭ’s al-Ṭabaqāt, Aḥmad b. Ḥanbal’s al-ʿIlal, and Abū Dāwūd’s Su’ālāt. Based on the data given in these sources, we have reached a master set of 900 narrators. By examining teacher-student relationships of all transmitters, we identify 23 narrators who were cited the most. In order to verify this, we anaylze al-Mizzī’s Tahdhīb al-Kamāl to identify the teacher-student relationships of 49 random narrators from the successor (tābiʿūn) generation downward, and then the 30 most frequently cited transmitters. Following this, we check the metadata of transmission in the sources that contain numerous narrations and reflect mostly transmission networks based in Iraq such as Aḥmad b. Ḥanbal’s al-Musnad, ‘Abd al-Razzāq b. Hammām, and Ibn Abī Shayba’s al-Muṣannaf. At the end, the number of narrators falls from 30 to 21, thereby identifying the narrators most active in ḥadīth circles. Based on this narrow set of narrators, it seems that the tradition of ḥadīth in Basra was generally based on Medina and specifically on Abū Hurayra, contrary to the common assumption that it was based on the companions who came to Basra after its conquest. In other words, the foundational generation that played a role in the transmission of ḥadīth in Basra seems to have been the successors, but not the companions. Among them, the circles of al-Ḥasan al-Baṣrī, Muḥammad b. Sīrīn, Thābit al-Bunānī, and Yaḥyā b. Abī Kathīr stood out. According to this, Qatāda b. Di‘āma and Yūnus b. ‘Ubayd were the closest students of al-Ḥasan al-Baṣrī, whose scholarly origins is difficult to determine; after him, Qatāda led the circle. Muḥammad b. Sīrīn transmitted from his teacher Abū Hurayra most of his teachings and his closest students were Ayyūb al-Sakhtiyānī, ‘Abdullāh b. ‘Awn, and Hishām b. Ḥassān; then his circle was led by Ayyūb. Thābit’s closest teacher was Anas b. Mālik who transmitted ḥadīth semi-systematically and his closest student was Ḥammād b. Salama. Lastly, Yaḥyā’s closest teacher was Medinese Abū Salama b. ‘Abd al-Raḥmān and his closest students were Hishām al-Dastuwā’ī and Damascene al-Awzā‘ī. As seen here, the successor’s knowledge of ḥadīth depended on the Medinan network.

Keywords:

Ahl al-ḥadīth, ḥadīth, Basra, scholarly circle, al-Ḥasan al-Baṣrī, Muḥammad b. Sīrīn,

PDF

___

Abdürrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, nşr. Habîbürrahmân el-A‘zamî, I-XII, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
Ahmed b. Hanbel, el-İlel ve ma‘rifetü’r-ricâl, nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, I-IV, Riyad: Dârü’l-Hânî, 1422/2001.
Ahmed b. Hanbel, Min Kelâmi’l-İmâm Ebî Abdillâh Ahmed b. Hanbel fî ileli’l-hadîs ve ma‘rifeti’r-ricâl (Meymûnî), nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Riyad: Mektebetü’l-maârif, 1409/1988, s. 151-203.
Ahmed b. Hanbel, Min Kelâmi’l-İmâm Ebî Abdillâh Ahmed b. Hanbel fî ileli’l-hadîs ve ma‘rifeti’r-ricâl (Merrûzî), nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Riyad: Mektebetü’l-maârif, 1409/1988, s. 31-130.
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, nşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-LII, Beyrut: er-Risâletü’l-âlemiyye, 1436/2015.
Ahmed b. Hanbel, Suâlâtü Ebî Dâvûd li’l-İmâm Ahmed b. Hanbel fî cerhi’r-ruvât ve ta‘dîlihim, nşr. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî, Kahire: el-Fârûku’l-hadîse li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1431/2010.
Akgün, Hüseyin, Hadis Rivâyet Coğrafyası (Hicrî İlk 150 Yıl), İstanbul: İFAV, 2019.
Ali b. Medînî, İlelü’l-hadîs ve ma‘rifetü’r-ricâl ve’t-târîh, nşr. Mâzin b. Muhammed es-Sirsâvî, Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 2011.
Ali b. Medînî, Suâlâtü Muhammed b. Osmân b. Ebî Şeybe li-Alî b. el-Medînî fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl, nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir, Riyad: Mektebetü’l-maârif, 1404/1984.
Âşıkkutlu, Emin, “Bir İsnad Tenkid Yöntemi Olarak Şartlı Cerh-Ta‘diller ve Uygulamadaki Sonuçları”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 20 (2001): 49-80.
Aydın, Nevzat, Hadis Metodolojisi Üzerine Düşünmek: İmam Evzai’nin Hadis Metodu Özelinde, Trabzon: Kalem Yayınevi, 2011.
Brown, Jonathan A. C., “Did the Prophet Say It or Not? The Literal, Historical, and Effective Truth of Ḥadīths in Early Sunnism”, Journal of the American Oriental Society, 139/2 (2009): 259-85.
Buhârî, Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s-sahîh, nşr. Şuayb el-Arnaût – Âdil Mürşîd, I-V, Dımaşk: er-Risâletü’l-âlemiyye, 1432/2011. Buhârî, Muhammed b. İsmâil, et-Târîhu’l-kebîr, I-XII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
Cohen, Hayyim J., “The Economic Background and the Secular Occupations of Muslim Jurisprudence and Traditionalists in the Classical Period of Islam (Until the Middle of the 11th Century)”, Journal of Economic and Social History of the Orient, 13/1 (1970): 16-61.
Cook, Michael, “The Opponents of the Writing of Tradition in Early Islam”, Arabica, 44/ 4 (1997): 437-530.
Cûzcânî, Ebû İshak, Ahvâlü’r-ricâl, nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1405/1985.
Çelik, Ali, İlk Üç Asırda Basra’da Hadis İlmi (doktora tezi), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Suâlâtü Ebî Ubeyd el-Âcurrî li’l-İmâm Ebî Dâvûd es-Sicistânî fî ma‘rifeti’r-ricâl ve cerhihim ve ta‘dîlihim, nşr. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî, Kahire: el-Fârûku’l-hadîse li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1431/2010.
Ebû Zür‘a ed-Dımaşkī, Târîh, nşr. Halîl el-Mansûr, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1996.
Fesevî, el-Ma‘rife ve’t-târîh, nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, I-IV, Medine: Mektebetü’d-dâr, 1410/1990.
Gürler, Kadir, Ehl-i Hadisin Düşünce Yapısı: İlk Dönem Ehl-i Hadis Örneği, Bursa: Emin Yayınları, 2007.
Hallaq, Wael B., Origins and Evolution of Islamic Law, Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî ma‘rifeti usûli ilmi’r-rivâye, nşr. Ebû İshak İbrâhim b. Mustafa Âlü Bahbah ed-Dimyâtî, I-II, Semennûd: Mektebetü İbn Abbâs, 2002.
İbn Adî, el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl, nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr., I-IX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, I-X, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2010.
İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir, el-Musannef, nşr. M. Avvâme, I-XXVI, Cidde: Dârü’l-kıble li’s-sekāfeti’l-İslâmiyye, 2010.
İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, nşr. Halîl Me’mûn Şîhâ v.dğr., I-VI, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1417/1996.
İbn Hibbân, es-Sikāt, I-X, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1393-99/1973-79.
İbn Receb, Şerhu İleli’t-Tirmizî, nşr. Nûreddin Itr, I-II, Dımaşk: Dârü’l-Beyrûtî, 2007.
İbn Sa‘d, et-Tabakātü’l-kübrâ, nşr. Ali M. Ömer, I-X, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
İclî, Ebü’l-Hasan, Ma‘rifetü’s-sikāt, nşr. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî, I-II, Medine: Mektebetü’d-dâr, 1405/1985.
Kahraman, Hüseyin, Kûfe’de Hadis (İlk Üç Asır), Bursa: Emin Yayınları, 2006.
Kırbaşoğlu, M. Hayri, Ehl-i Sünnet’in Kurucu Ataları: Ashabu’l-hadise Göre Allah’ın Sıfatları Meselesi, Ankara: OTTO, 2011.
Kutlu, Sönmez, Selefiliğin Fikrî Arka Planı: İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, Ankara: OTTO, 2017.
Kuzâh, Emîn, Medresetü’l-hadîs fi’l-Basra hatte’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1998.
Kuzudişli, Bekir, Hadis Tarihi, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
Lucas, Scott C., “Where are the Legal Ḥadīth?” A Study of the “Muṣannaf” of Ibn Abī Shayba”, Islamic Law and Society, 15/3 (2008): 284-314.
Maden, Ömer Faruk, Hicrî II. Asır Ehl-i Hadîs Halkaları: Basra Örneği (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Makdisi, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu – Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik, 2012.
Melchert, Christopher, “Hanefîliğin Kûfe ve Ehl-i Hadis’in Medine Kökenli Olarak Algılanması”, Sünni Düşüncenin Teşekkülü: Din-Yorum-Dindarlık, der. ve çev. Ali Hakan Çavuşoğlu, İstanbul: Klasik, 2018, s. 167-204.
Melchert, Christopher, The Formation of the Sunni Schools of Law, 9th-10th Centuries C.E.., Leiden: Brill, 1997.
Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman, Tehzîbü’l-Kemâl, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XXXV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1403-13/1982-1992.
Özkan, Halit, Hicrî İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri (doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Özşenel, Mehmet, İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları: Şeybânî Örneği, İstanbul: İFAV, 2015.
Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, nşr. M. Acâc el-Hatîb, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1391/1971.
Romanov, Maxim, https://maximromanov.github.io/2014/08-23.html (erişim: 17.06.2020).
Sarmini, Mohamad Anas, “el-Mufâdale beyne’r-ruvât bi-lafzi “fûlân ehabbü ileyye” inde nukkādi’l-hadîs”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/2 (2019): 367-84.
Spectorsky, Susan, “Ḥadīth in the Responses of Isḥāq b. Rāhwayh”, Islamic Law and Society, 8/3 (2001): 407-31.
Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî, nşr. M. Avvâme, I-IV, Medine: Dârü’l-yüsr - Cidde: Dârü’l-minhâc, 1437/2016.
Topgül, Muhammed Enes, “Erken Dönem İslam Tarihinde İlim Merkezleri ve Ulema Hareketliliğinin Tespiti Üzerine Metodolojik Bir Arayış: Nisbeler”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 42 (2017): 1-31.
Topgül, Muhammed Enes, İsnâdın Satır Araları, İstanbul: İFAV, 2018.
Turhan, Halil İbrahim, Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicrî İlk İki Asır, İstanbul: İFAV, 2015.
Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Sarkaç Yayınları, t.y.
Yahyâ b. Maîn, Ma‘rifetü’r-ricâl, nşr. M. Kâmil el-Kassâr v.dğr., I-II, Dımaşk: Matbûâtü Mecmai’l-lugati’l-Arabiyye, 1405/1985.
Yahyâ b. Maîn, Min Kelâmi Ebî Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn rivâyetü Ebî Hâlid ed-Dekkāk, nşr. Ahmed M. Nûrseyf, Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-türâs, t.y.
Yahyâ b. Maîn, Suâlâtü Ebî İshak İbrâhim b. el-Cüneyd li’l-İmâm Yahyâ b. Maîn fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl ve ileli’l-hadîs, nşr. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî, Kahire: el-Fârûku’l-hadîse li’t-tıbâa ve’n-neşr, 2007.
Yahyâ b. Maîn, Suâlâtü Osmân b. Tâlût el-Basrî li’l-İmâm Ebî Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn, nşr. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî, Kahire: el-Fârûku’l-hadîse li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1428/2007.
Yahyâ b. Maîn, et-Târîh (Dûrî), nşr. Ahmed M. Nûrseyf, I-IV, Mekke: Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, 1399/1979.
Yahyâ b. Maîn, Târîh (Dârimî): Târîhu Osmân b. Saîd ed-Dârimî an Ebî Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn fî tecrîhi’r-ruvât ve ta‘dîlihim, nşr. Ahmed M. Nurseyf, Dımaşk: Dârü’l-Me‘mûn li’t-türâs, 1980.
Yıldız, Fahreddin, İlmî Bir Disiplin Olarak Fıkhü’l-Hadîs (doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, nşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-XXX, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1432/2011.