Yazılı ve İkonografik Kaynaklara Göre Antik İran’da (Persler, Parthlar, Sâsânîler) Hâkimiyet Anlayışı: Tanrısal Seçim

İktidarın kaynağına dair ideolojiler devletlerin meşruiyetinin dayandığı temel unsurlardan biridir. Devletlerin hâkimiyet anlayışını yansıtan bu ideolojilerden biri hükümdarın ve onun üyesi olduğu hanedanlığın kutsiyeti düşüncesine dayanan ilahi destektir. Eski İran tarihinde egemenliğin ve iktidarın kaynağı dini temeller çerçevesinde gelişen bir yapı arz etmektedir. Bunun esasını hükümdarın tanrı ile olan iyi (doğruluk, adalet, düzen) veya kötü (yalan, kargaşa) münasebeti oluşturmaktadır. Bu ilişki çerçevesinde hükümdarın tanrı ile ilişkisi “iyi” üzerineyse tanrının ona hükümdarlık yetkisi bağışladığına inanılırdı. Ancak hükümdar kötü bir yönetim sergilerse yönetme erki yine tanrı tarafından geri alınırdı. Tanrı ve hükümdar arasındaki bu ilişki Eski İran’ın yazılı ve arkeolojik kaynaklarında ifade edilmiştir. Bu hususta Avesta metinlerinden Yasna ve Yaşt bölümleri ile Pers ve Sâsânî dönemi yazıtları hükümdarlık geleneği çerçevesinde tanrısal seçim/yetki anlayışını yansıtmaktadır. İkonografik kaynaklarda da bu durum birtakım kutsal anlamlar yüklenen sembollerle ifade edilmiştir. Bu çalışmanın amacı da Eski İran’daki Pers, Parth, Sâsânî hanedanlıkları döneminde tanrısal seçim ideolojisinin yazılı ve ikonografik kaynaklardaki yansımalarını incelemek ve bu ideolojinin söz konusu hanedanlıklardaki tarihi seyrini takip etmektir. Bu hususta Eski İran’da söz konusu hanedanlıklar döneminde hükümdarın tanrı tarafından seçilmiş bir temsilci olduğu, buna rağmen iktidarı elde etmenin de bazı şartlarının bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu şartın temeli ise tanrının lütfunu kazanmaktır. Bu amaç için dindar bir kral imajı yaratılmıştır. Bunun yanında tanrısal seçim ideolojisinin bir sonucu olarak Pers ve Sâsânî dönemine ait kaynaklarda dünya hâkimiyeti fikri ortaya çıkmıştır. Bütün bu ideoloji yazılı ve görsel araçlarla bir mesaj olarak sunulmuş ve dolayısıyla meşruiyet propagandasının da bir aracı haline gelmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Eski İran, İktidar, Hâkimiyet, Hükümdarlık, Tanrısal Seçim

The Divine Choice: The Source of Power in Ancient Iran (Persians, Parthians, Sasanians) in the Light of Written and Iconographic Evidence

Ideologies with regard to the source of power are one of the basic elements that the legitimacy of states based on. One of these ideologies, which reflect the perception of sovereignty of states, is divine support based on the idea of the sanctity of the ruler and the dynasty of which the ruler is a member. The source of sovereignty and power in the history of Ancient Iran represents a structure that develops in the scope of religious principals. The main point of this is the good (truth, justice, order) or bad (lie, chaos) relationship of the ruler with god. According to this relationship, it was believed that if the ruler had a good relationship with the god, god bestow power (Glory) to the ruler. However, if the ruler showed misgovern on the country, the power was taken back by the god. This relationship between god and the ruler was expressed in written and archaeological sources in ancient Iran. In this regard, the Yasna and Yasht sections of the Avesta and the Persian and Sasanian inscriptions reflect the divine choice/authority. In iconographic sources, divine choice was illustrated by the symbols with some sacred meanings. The aim of this study is to examine the reflections of the divine choice ideology in written and iconographic sources during the Persian, Parthian and Sasanian period in ancient Iran and to trace the historical course of this ideology in the mentioned dynasties. In this regard, it is understood that the ruler in the mentioned dynasties period was a representative chosen by god, but there were some obligations that needs to be fulfilled by him in order to take the power. The basis of this is to gain the grace of god. For this purpose, the image of a pious king was created. As a result of the divine choice ideology, the idea of world domination emerged in the sources of the Persian and Sasanian periods. Divine choice ideology was presented as a message with the written and visual materials and therefore it became a symbol of the legitimacy propaganda.

Keywords:

Ancient Iran, Power, Sovereignty, Rulership, Divine Choice,

PDF

___

Allen, L. (2005). The Persian empire. The University of Chicago Press.
Alram, M. & Blet-Lemarquand, M. & Skjærvø, P.O. (2007). Shapur, king of kings of Iranians and non-Iranians. İçinde R. Gyselen (Ed.), Des Indo-Grecs aux Sassanides: Données Pour l’histoire et la Géographie Historique (Res Orientalis 17) (s. 11-40), Bures-sur-Yvette.
Bakır, A. (2008). Ortaçağ tarihi ve medeniyetine dair çeviriler I. Bizim Büro Basımevi.
Balcı, M. (2016). Taşa kazınmış sözler: İslâm öncesi Fars öğüt edebiyatı. Büyüyenay Yayınları.
Beyânî, Ş. (2020). Eşkânîlerin (Parthların) düşüşü ve Sâsânîlerin yükselişi. (Çev. A. H. Toğay). Selenge Yayınları.
Briant, P. (2002). From Cyrus to Alexander: A history of the Persian empire. (Çev. P. T. Daniels). Eisenbrauns. (Orijinal yayın tarihi, 1996)
Brosius, M. (2006a). The Persians. Routledge.
Brosius, M. (2006b). The Persian empire from Cyrus II to Artaxerxes I. Lactors.
Calmeyer, P. (2011). Crown i. In the Median and Achaemenid periods. Iranica Encyclopaedia (Online Edition): https://www.iranicaonline.org/articles/crown-i
Canepa, M. P. (2010). Technologies of memory in early Sasanian Iran: Achaemenid sites and Sasanian identity. American Journal of Archaeology, 114(4), 563-596. https://www.jstor.org/stable/25763803
Cereti, C. G. (2011). Kār-nāmag ī Ardašīr ī Pābagān. Encyclopaedia Iranica (Online Edition). https://iranicaonline.org/articles/karnamag-i-ardasir
Choksy, J. (1990). Gesture in ancient Iran and Central Asia II: Proskynesis and the bent forefinger. Bulletin of the Asia Institute, 4, In honor of Richard Nelson Frye: Aspects of Iranian Culture, 201-207. https://www.jstor.org/stable/24048363
Colburn, H. P. (2014). Art of the Achaemenid empire, and art in the Achaemenid empire. İçinde B. A. Brown, M. H. Feldman (Ed.), Critical approaches to ancient near eastern art (s. 773-800), De Gruyter.
Curtis, S. V. (2007). The Iranian revival in the Parthian period. İçinde V. S. Curtis, S. Stewart (Ed.), The age of the Parthians: The Idea of Iran II (s. 7-25), I.B. Tauris.
Curtis, S. V. (2016a). İran mitleri. (Çev. F. E. Aslan). Phoenix. (Orijinal yayın tarihi 2010).
Curtis, S. V. (2016b). Ancient Iranian motifs and Zoroastrian iconography. İçinde A. Williams, S. Steward, A. Hintze (Ed.), The Zorastrian Flame exploring religion, history and tradition (s. 179-204), I.B. Tauris.
Darmesteter, J. (1883). The Zend-Avesta: The sirôzahs, yasts, and nyâyis (Part II). Clarendon Press.
Darmesteter, J. (1895). The Zend-Avesta: The vendîdâd (2. bs.). Clarendon Press.
Daryaee, T. (2002). Notes on early Sasanian titulature. Journal of the Society For Ancient Numismatics, XXI, 41-44.
Daryaee, T. (2008). Kingship in early Sasanian Iran. İçinde V. S. Curtis, S. Stewart (Ed.), The idea of Iran III: Sasanian era (s. 60-70), I.B. Tauris.
Daryaee T. (2009). Sasanian Persia: The rise and fall of an empire. I.B. Tauris.
Daryaee, T., Rezakhani, K. (2017). Sasanian empire. İçinde T. Daryaee (Ed.), King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE-651 CE) (s. 155-197), Jordan Centre for Persian Studies.
Ehrenberg E. (2017). Achaemenid visual representations of royal figures. Encyclopaedia Iranica (Online Edition). https://iranicaonline.org/articles/achaemenid-visual-reps
Eliade, M. (1971). Spirit, light, and seed. History of Religions, 11(1), 1-30. http://www.jstor.org/stable/1061780.
Eliade, M. (2017). Dinsel inançlar ve düşünceler tarihi. (Çev. Ali Berktay). Alfa. (Orijinal yayın tarihi 1975).
Finn, J. (2011). Gods, kings, men: trilingual inscriptions and symbolic visualizations in the Achaemenid empire. İçinde J. Lusaka (Ed.), Ars orientalis, 41 (s. 219-275), www.jstor.org/stable/23075965
Firdevsî (2009). Şahnâme. (Çev. N. Lugal). Kabalcı Yayınevi.
Firdevsî (2020). Şahnâme II. (Çev. N. Yıldırım). Kabalcı Yayınevi.
Frye, R. N. (1964). The charisma of kingship in ancient Iran. Iranica Antiqua, 4, 36-54.
Frye, R. N. (1972). Gestures of deference to royalty in ancient Iran. Iranica Antiqua, 9, 102-107.
Gariboldi, A. (2004a). Royal ideological patterns between Seleucid and Parthian coins: The case of teopator. İçinde R. Rollinger, C. Ulf (Ed.), Commerce and monetary systems in the ancient world (s. 366-384). Verlag.
Gariboldi, A. (2004b). Astral symbology on Iranian coinage. East and West, 54(1/4), 31-53. https://www.jstor.org/stable/29757605
Garrison, M. B. (2011). By the favor of Auramazda: Kingship and th divine in the early Achaemenid period. İçinde P. P. Iossif, A. S. Chankowski, C. C. Lorber (Ed.), More than ten, less than gods studies on royal cult and imperal worship (s. 15-104), Peeters.
Garrison, M. B. & Root, C. M. (2001). Seals on the Persepolis fortification tablets: Images of heroic encounter, Cilt I, Chicago Oriental Institute Publications.
Garthwaite, G. (2011). İran tarihi Pers imparatorluğundan günümüze. (Çev. F. Aytuna). Inkilâp. (Orijinal yayın tarihi, 2005, 2007).
Gnoli, G. (1999). Farr(ah). Encyclopaedia Iranica (Online Edition). https://www.iranicaonline.org/articles/farrah
Göbl, R. (2006). Sasanian coins. İçinde E. Yarshater (Ed), The Cambridge history of Iran: The Seleucid, Parthian And Sasanian Periods (4. bs.) (s. 322-339), Cilt 3(1), Cambridge University Press.
Güzel, E. (2017). Eski Mısır tarihindeki dinsel yönetim stratejisinin Ptolemaios Hanedanı’ndaki yansıması. Asya Studies, 2, 27-35. https://doi.org/10.31455/asya.372124
Haerinck, E. (2005). Tang-e Sarvak. Encyclopaedia Iranica (Online Edition). https://www.iranicaonline.org/articles/tang-e-sarvak-1
Hansman, J. F. (2011). Elymais. Encyclopaedia Iranica (Online Edition), https://iranicaonline.org/articles/elymais
Henning, W. B. (1951). Zoroaster politician or witch-doctor?. Oxford University Press.
Henning, W. B. (1952). The monuments and inscriptions of Tang-i Sarvak. Asia Major, II, 151-178.
Hintze, A. (1994). Zamyād Yašt: Introduction, Avestan text, translation, glossary. Riechert Verlag.
Kafesoğlu, İ. (2005). Türk millî kültürü. Ötüken Yayınları.
Kaptan, D. (2018). Anadolu’da Pers dönemi mühürleri. İçinde K. İren, Ç. Karaöz, Ö. Kasar (Ed.), Persler Anadolu’da: Güç ve Kudret (s. 254-267), Yapı Kredi Yayınları.
Kent, R.G. (1950). Old Persian grammar, texts lexicon. American Oriental Society.
Kuhrt, A. (2019). Eski Çağ’da Yakındoğu (MÖ 3000-330) (5. bs.). (Çev. D. Şendil). Cilt II, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1995).
Lerner, J. (2017). Mithradates I and the Parthian archer. İçinde J. Schlude, B. Rubin (Ed.), Arsacids, Romans and local elites: cross-cultural interactions of the Parthian Empire (s. 1-24), Oxbow Books.
Llewellyn-Jones, L. (2017). Achaemenid empire. İçinde T. Daryaee (Ed.), King of the seven climates: a history of the ancient Iranian world (3000 BCE-651 CE) (s. 63-103), Jordan Center for Persian Studies.
Luschey, H. (2011) Ardašīr I ii. rock reliefs. Encyclopaedia Iranica (Online Edition). http://www.iranicaonline.org/articles/ardasir-ii.
MacKenzie, D. N. (1986). A concise Pahlavi dictionary. London University Press.
Malandra, W. W. (1983). An Introduction to ancient Iranian religion reading from Avesta and Achaemenid inscriptions. University of Minnesota Press.
Mann, M. (2012). İktidarın tarihi: Başlangıcından 1760’a kadar toplumsal iktidarın Kaynakları. (Çev. E. Saraçoğlu, S. Torlak, E. Kolay, O. Sevimli). Cilt I, Poenix. (Orijinal yayın tarihi 1995).
Mills, L. H. (1965). The Zend-Avesta: The yasna, visparad, āfrīnagān, gāhs and miscellaneous fragments (Part III). Motilal Banarsidass.
Nadali, D. (2018). Krallıkların inşa faaliyetleri: Kralın imajı ve eserleri. (Çev. L. Tonguç Basmacı). İçinde U. Eco (Ed.), Antik Yakın Doğu (s. 308-311). Alfa Tarih Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 2015).
Nyberg, H. S. (1974). A manuel of Pahlavi II, Weisbaden.
Panaino, A. (2009). The king and the gods in the Sasanian royal ideology. İçinde R. Gylesen (Ed), In Sources pour l’histoire et la géographie du monde iranien (Res Orientales XVIII) (s. 209-256), Peeters.
Peterson, J. H. (Ed.). (2002). Zand-Akasih: Iranian or Greater Bundahishn (Çev. Behramgore Tehmuras Anklesaria). (Elektronik Baskı: http://avesta.org/mp/grb.pdf)
Root, M. C. (1979). The King and kingship in Achaemenid art: Essays on the creation of an iconography of empire. Acta Iranica XIX, Brill.
Sanjana, D. D. P. (Çev.) (1896). Karnâme-î Ardashîr-î Babagân http://avesta.org/mp/karname.htm
Schlumberger, D. (2007). Parthian art. İçinde E. Yarshater (Ed.), The Cambridge History of Iran, the Seleucid, Parthian and Sasanian periods (5. bs.) (s. 1027-1054), Cilt 3(2), Cambridge University Press.
Schmidt, E. F. (1953). Persepolis I. The University of Chicago Press.
Sellwood, D. (2006). Parthian coins. İçinde E. Yarshater (Ed.), The Cambridge History of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanian periods (4. bs.) (s. 279-198), Cilt 3(1), Cambridge University Press.
Shahbazi, A. S. (1980). An Achaemenid symbol II. farnah ‘(God given) fortune' symbolised. Archäologische Mitteilungen aus Iran, 13, 119–147.
Sivrioğlu, U. T. (2018). Sāsāniler dönemi İran’da kaya kabartmaları. Arkeoloj ve Sanat, 158, 47-76.
Soudavar, A. (2003). The Aura of kings: Legitimacy and divine sanction in Iranian kingship. Mazda Publishers.
Soudavar, A. (2012). Looking through the two eyes of the earth: A reassessment of Sasanian rock reliefs. Iranian Studies, 45(1), 29-58. https://www.jstor.org/stable/41445196
Soudavar A. (2016). Farr(ah) ii. Iconography of farr(Ah)/XᵛArǝnah. Encyclopaedia Iranica (Online Edition). http://www.iranicaonline.org/articles/farr-ii-iconography
Taberî, (1973). Tarih-i Taberî tercemesi. (Çev. M. Eminoğlu). Cilt II, Can Kitabevi.
Uslu, R. (2001). İstahr. TDV İslam Ansiklopedisi, (C.23, s.202-203). TDV.
Uygun, Ç. (2019). Adana Müzesi’nden diadem örnekleri. OLBA, XXVII, 265-306. https://dergipark.org.tr/tr/pub/olba/issue/47315/596555
West, E. W. (1897). Pahlavi texts V: Marvels of Zoroastrianism. Clarendon.
Wiesehöfer, J. (2003). Antik Pers tarihi. (Çev. M. A. İnci). Telos.
Yarshater, E. (2006a). Iranian common beliefs and world view. İçinde E. Yarshater (Ed.), The Cambridge History of Iran, the Seleucid, Parthian and Sasanian periods (4. bs.) (s. 343-358), Cilt 3(1), Cambridge University Press.
Yarshater, E. (2006b). Iranian national history. İçinde E. Yarshater (Ed.), The Cambridge History of Iran, the Seleucid, Parthian and Sasanian Periods (4. bs.) (s. 359-481), Cilt 3(1), Cambridge University Press.
Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. Kabalcı Yayınevi.
Yurtsever, A. (2015). Neokoros düşüncesinin kökeni ve gelişimi: Tanrı, kutsal krallık ve yönetici ilişkisi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(2), 1-16. https://doi.org/10.18037/ausbd.66091
Yücel, M. (2013). Erken dönem Sasani tarihi ve sikkeleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi], İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Zerrinkûb, A. & Zerrinkûb, R. (2019). Sâsânîlerin siyasî tarihi. (Çev. A. Hüseyin Toğay). Önsöz Yayıncılık.