Eşek kavramının Anadolu ağızlarındaki kullanım çeşitliliği

Hayvanlar, dünyanın var olduğu ilk günden bugüne değin insanoğlunun yanında, hizmetinde, masallarında, mitlerinde, efsanelerinde, destanlarında, kısacası anlatı türlerinin tamamında bazen bir kahramanla özdeşleşen bazen de benzetme unsuru olarak karşımıza çıkar. Hayvanların bazı özellikleri, insanların düşünce dünyasında öncelikli bir yere sahip olmalarını sağlamıştır. Hayvanlar kimi zaman güzelliğin (tavus, kuğu), kimi zaman zekiliğin (tilki) kimi zaman gücün (aslan, fil) vs. sembolü olmuştur. Genel olarak eşeğin hissesine de maalesef inat ve inatçılık düşmüştür. Tekerleğin henüz bulunmadığı, teknolojinin gelişmediği dönemlerde, ulaşımın, taşımacılığın, çiftçiliğin, harman kaldırmanın, sakacılığın vs olmazsa olmazı olan eşek, insanoğlunun en büyük yardımcısıydı. Yakın zamana kadar merkezi yerleşim yerlerinin yakınlarında da kullanılan eşek, bir evin temel ihtiyaçlarından biriydi. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte bu hayvanlara olan ihtiyaç günbegün azalarak eski önemini kaybetti. Ancak bu hayvanın hayatımızın temel noktasında olmuş olması dolayısıyla, Anadolu ağızlarında eşekle ilgili birçok kelimenin, deyimin, atasözünün de ortaya çıktığını biliyoruz. Türkçede eşek genel olarak inadın, olumsuzluğun, ahmaklığın temsili olarak kullanılmıştır. Söz konusu çalışmada, Türkiye Türkçesi ağızlarında eşek ile ilgili ve onu betimleyen kelime ve kavramlar üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türkçe, Türkiye Türkçesi Ağızları, hayvanlar, eşek

The variety of the word donkey in Anatolian Turkish

From the very beginning, animals have always lived with human beings while serving us in real life or by appearing in stories, myths, legends, all in all, in all narrative genres either as heroes or as a matter of figures of speech. Some features of animals have caused them being prioritized in humans’ world of thought. They (peacocks and swans) sometimes symbolized beauty, sometimes intellect (fox) and in other cases power (lions and elephants). Unfortunately, it was stubbornness that is left to the donkey’s share. The donkey was of tremendous help to humans when the wheel was not found just as he helped transportation, farming, harvesting and water carrying. In that sense, the donkey was a heart’s major property even in city life although humans’ dependence on them lessened with the development of technology. However, because of its importance, many words, expressions and sayings included the word donkey. In Turkish, the word donkey was used to symbolize stubbornness and stupidity which is the subject of this present study which looked at the variety associated with the word donkey in Anatolian Turkish.

Keywords:

Turkish, Modern Turkish Dialects, Animals, Donkey,

PDF

___

Arat R. (1991). Kutadgu Bilig, Metin, TDK Yay. Ankara, s. 534
Ata Aysu (1997). Kısasü'l Enbiya, TDK Yay. Ankara, s. 34-35
Ata Aysu (2004) Türkçe İlk Kur'an Tercümesi, TDK Yay. Ankara, s.150
Atalay B. (1992). Divanü Lugati’t-Türk Tercümesi I. Ankara, s. 315.
Ayverdi İ. (2005) Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı, İstanbul.
Battal A. (1997) İbn-i Mühenna Lugati, TDK Yay. Ankara.
Bayram B. (2007). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük. Konya.
Caferoğlu A. (2011) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara, s.77
Clauson G. (1966) "Eski Türkçe Üzerine Üç Not", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s, Ankara, 27.
Clauson G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
Doerfer G. (1965) Türkische und mongolische Elemente im Nueperssischen II, Wiesbaden.
Eckmann J. (1995). Nehcü'l Feradis, TDK Yay. Ankara, s.144
Ehmetyanov R., Möhemmeddinov R, Nurieva F., Ganiev F. (2014) Türkçe Tatarca Sözlük, TDK Yay. Ankara
Elmalılı H. Y. (2005). Kur'an -ı Kerim Meali ve Tefsiri, İstanbul.
Ergin M. (1989). Dede Korkut Kitabı, TDK Yay. Ankara, s.77
Grimal P. (1997). Mitoloji Sözlüğü (Çev: Sevgi Tamgüç) Sosyal Yay., s. 473-474.
Gülensoy T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. TDK Yay. Ankara.
Komisyon (1993). Derleme Sözlüğü, Ankara.
Komisyon (1996). Tarama Sözlüğü, Ankara.
Komisyon (2011). Türkçe Sözlük, Ankara.
Naskali G. E., Butanayev Viktor, İsina Almagül, vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara.
Naskali G. E., Duranlı Muvaffak (1999). Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara.
Necip N.E. (1995) Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev: İklil Kurban) TDK Yay. Ankara.
Nur İ. H. (2013) "Mesnevi'de Hayvan Karakterleri (Metaforları)", AVKAE Dergisi, Adana.
Pala İ. (1999). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay. Ankara, s.191
Pekacar Ç. (2011) Kumuk Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara.
Sami Ş. (1316). Kamus-ı Türkî, İstanbul.
Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Atasözleri, Ankara.
Tekin T., Ölmez M., Ceylan E., Ölmez Z., & Eker S., (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara 1995.
Timurtaş F. K. (1971) Şeyhi'nin Harnamesi, İstanbul Üni. Edeb. Fak. Yay. İstanbul.
Tokyürek H. (2013). "Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları", TÜBAR XXXIII, s.256
Türk V. (2009). Bahrü'l-Hakayık, TDK Yay. Ankara.
Züyültü H. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, MEB Yay. İstanbul