Tasavvuf Mesnevisi Mantıku’l-Tayr’ın Üç Yazılı Kaynağı Üzerine Bir İnceleme
Feridüddin Attâr, Mantık’ul-Tayr adlı tasavvufî mesnevisini kuşların diliyle benzer alegoriler kullanmış eserlerden etkilenerek kaleme almıştır. Mezkûr eserinin ismi ve içeriğindeki kimi kavramlar Kur’an temalıdır. Eserdeki hikâyelerin olay örgüsü İbn-i Sina ve Ahmed Gazzâlî’nin Risaletü’t-Tayr eserlerindeki hikayelerin olay örgüsüyle benzerlik taşımaktadır. Hakanî-i Şirvânî ve Senaî-i Gaznevî’nin kuş içerikli şiirleri de bu konuda Attâr’ı etkilemiştir. Attâr söz konusu risâle ve şiirlerdeki kuş parodilerini, Mantıku’l Tayr’daki kurgusal dokuya aksettirmiş ve böylelikle metinlerarası bir yaklaşım sergilemiştir. Attâr’ı etkilemiş yazılı kaynaklar arasında Karrâmiyye alimlerinden Ebu Hanife Abdulvahab b. Muhammad'in el-Fûsul, Kerrâmilere yakın bir müfessir olan Surabâdî’nin Tefsir ve ilk dönem fıkhî-tasavvufî eserlerden birisi kabul edilen Ebü'r-Reca el-Çaçî’nin Ravzâtü’l Farikeyn adlı eserlerini de göstermek mümkündür. Zira her üç eser de Attâr’ın doğup büyüdüğü, fikirsel olarak yetiştiği Nişabûr bölgesinde, Mantık’ul-Tayr’dan önce yazılmıştır ve her üç eserde de sembolik kuş hikâyelerine, kuş parodilerine yer verilmiştir. Söz konusu üç eserin Mantıku’l Tayr ile benzer noktalarını ortaya koymak için bu makalede ilkin Mantıku’l Tayr mesnevisi hakkında bilgiler verilmiştir. Eserdeki kuşların hangi ahlâkî ve tasavvufî düşünceye denk geldiği izah edilmiştir. Eserin ortaya çıkmasında etkili olduğu düşünülen mevzubahis üç yazılı kaynak genişçe tanıtıldıktan sonra içerdikleri kuş hikâye ve rivayetleri ışığında incelenmiştir.
A review on the three written sources of the Masnavi of Sufism Mantiku'l-Tayr
Feriduddin Attar wrote his mystical masnavi called Mantık'ul-Tayr, influenced by the works that used similar allegories with the language of birds before him. The name of the aforementioned work and some concepts in its content are based on the Qur'an. The plot of the stories in the work is similar to the plot of the stories in the Risaletü't-Tayr works of İbn-i Sina and Ahmad Gazzālî. The bird-containing poems of Hakānî-i Shirvānî and Sānaî-i Gaznevî also influenced Attâr in this regard. Attâr reflected the bird parodies in the aforementioned treatises and poems to the fictional texture in Mantıkul Tayr, thus exhibiting an intertextual approach. Among the written sources that influenced Attar is al-Fūsul by Ebu Hanife Abdulvahab b. Muhammad who is a Karramiya scholar; Tafsir by Surabâdi who is one of the commentators close to the Karrāmis and Ebu'r-Reca el-Chachi’s Ravzatū'l Farikeyn, which is considered an islamic law-mystical works of the first period. Because all three works were written before Mantık'ul-Tayr in the Nishabur region where Attâr was born and raised intellectually, symbolic bird stories and bird parodies are included in all three works. In order to reveal the similar points of these three works with Mantıku'l Tayr, first of all, information about the Mantıku'l Tayr masnavi is given in this article. It has been explained which moral and mystical thought the birds in the work correspond to. After the three written sources, which are thought to be effective in the emergence of the work are introduced in detail, they are examined in the light of the bird stories and narrations they contain.
___
- Ateş, S. (Tarihsiz) Kuran-ı kerim ve yüce meali, Yeni Ufuklar Neşriyat.
- Attâr, F. (1358) Muhtarnâme, rubaiyat-ı attâr, (Şefiî Kedkenî, ed.) İntişarat-ı Tus.
- Attâr, F. (1375) Tezkiretü’l evliya, (Abdülvahap Kazvinî, ed.) İntişarat-ı Menuçehri.
- Attâr, F. (1380) Pendnâme, (Silvestre de Sacy, ed.- Abdülmuhammed Nurbahşan, çev.) İntişarat-ı Esatir.
- Attâr, F. (2015) Mantık’ul-tayr, (Abdülbaki Gölpınarlı, çev.) T.İ.B. Kültür Yayınları.
- Avfî, M. (1335) Lubâbü’l elbâb, (Said Nefisî ed.) İbn-i Sina.
- Camî, M. A. (2014) Nefahatü’l üns min hadarât’il kuds, evliya menkıbeleri, (Abdülkadir Akçiçek, sad.) Huzur.
- Çakmakçı, H. (2012) İslam ortaçağına damgasını vuran kuş risaleleri, Vakıflar Dergisi, 38, 165- 172. Devletşah, E. (2011) Şair tezkireleri, (Necati Lugal, çev.) Pinhan.
- Efe, S. (2013) Kuran’ın farsça tercümesi ve ilk farsça tefsirler, DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37. 221-237.
- Füruzanfer, B. (1353) Şerh-i ahvâl ve nakd û tahlil-i âsar-ı attâr, İntişarat-ı Encümen-i Asar-ı Millî.
- Gencevî, N. (1383) Külliyat-ı hamse-i hekim nizâmî-i gencevî, (Vahid Destgirdî ed.) Neşr-i Tulʻu.
- Gülen, F. N. (2016) Feridüddin attâr’ın mantıku’t-tayr mesnevisinde metinlerarasılık, International Journal of Social Science, 49, 515-531.
- Habibî, A. (1359) Revzatü’l Farikeyn, İntişarât-ı Danişgâh-ı Tehran.
- Kedkenî, Ş. (1383) Attâr-ı nişâburî mantıku’l-tayr, İntişarat-ı Sûhen.
- Kedkenî, Ş. (1385) Suhenân-ı nû-yafte-i diğer ez muhammed b. kerram, Mutalaât-ı İrfanî, 3, 5- 14.
- Kuşeyrî, A. (2013) Tasavvuf ilmine dair kuşeyrî risalesi, Harf Yayınevi.
- Kutlu, S. (2002) Kerrâmiyye, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 25, 294-296. https://islamansiklopedisi.org.tr/kerramiyye
- Kynsh, A. (2021) Sûfîlerin tarihine farklı bir bakış denemesi, (Ömer Saruhanlıoğlı, çev.), Nefes.
- Mücahid, A. (1358) Mecmûʻ âsar-ı farisî ahmed gazzâlî, İntişarât-ı Danişgâh-ı Tehran.
- Müderris Sadikî, C. (1399) Tefsir-i atik-i nişabûrî (kıssehâ), Neşr-i Merkez.
- Nefisî, S. (1320) Costecû der ahvâl ve âsar-ı feridüddin-i attâr-ı nişabûrî, İntişarat-ı İkbal.
- Nefisî, Said. (1385) Ser çeşme-yi tasavvuf der iran, (Abdülkerim Ceziredâr, haz.), İntişarat-ı Esatir.
- Örs, D. (1997) İbni sina, sühreverdi, gazzali, razi, islam felsefesi’nde sembolik hikâyeler, İnsan Yayınları.
- Purcevâdî, N. (1998) Can esintisi, islam’da şiir metafiziği, (H. Kırlangıç, çev.), İnsan.
- Purnamdaryan, T. (1386) Didar ba simorg, ş’ir û irfan ve endişehâ-yi attâr, Peşuhişha-yi ulum-i insani ve mutalaat-ı ferhengî.
- Ritter. H. (1993), Attâr, İslâm Ansiklopedisi, 7-12.
- Sevgi, H. Ahmed (2003) Mantıku’t-tayr, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 28, 29-30.
- Sühreverdî, Ş. (2006) Cebrail'in Kanat Sesi, (Sedat Baran çev.). Sufi Kitap.
- Şahinoğlu, N. (1991) Ferîdüddin attâr, Diyanet İslam Ansiklopedisi 4, 95-98.
- Uludağ, S. (2012) Tasavvuf terimleri sözlüğü, Kabalcı.
- Yıldırım N. (2008) Fars mitolojisi sözlüğü, Kabalcı.
- Zerrinkûb, A. (1385) Erziş-i miras-ı sufîye, Emir Kebir.
- Zumrudî, H. (1382) Nakd-ı tatbiki-yi edyân ve esâtir der şahname-yi firdevsî, hamse-i nizamî ve mantıku’l-tayr, İntişarat-ı Züvvar.
- Yayın Aralığı: 2
- Başlangıç: 2015
- Yayıncı: Hasan KARACAN