Nassın Delâleti ve Kıyas Anlayışının Hükümlere Etkisi (Hanefî ve Şafiî Mezhepleri Örneğinde)

Kur’ân ve sünnet İslâm hukukunun aslî kaynağı olduğu gibi Kur’ân ve sünnetteki lafızlar da ifade ettikleri mana itibariyle aslî kaynak konumundadırlar. İslâm hukuk usulcüleri Şâri’nin muradını anlamak için lafız ile mana arasındaki bağ, ilgi ve münasebete odaklanmışlar ve lafız ile mana arasında irtibat kurmak için bir yöntem geliştirerek onu sistemleştirmişlerdir. Bir dilde kullanılan lafızlar maksat ve gayeyi ifade etmek içindir. Maksadı ifade etmek için kullanılan lafızlar, asıl olan manayı ifade eden vasıtalardır. Bir dilde kullanılan lafızların mana ile olan irtibatını o dilin kuralları içinde aramak gerekir. Naslardan hüküm çıkarma faaliyetinde lafzın delâletinin öncelikle ele alınması, nasları değerlendirirken objektifliği sağlayarak temel bir ölçünün belirlenmesi gayretidir. Bu çalışma İslâm hukuk ekolleri arasındaki hüküm farklılığının etkenlerinden birisi olan nassın delâleti ve kıyas anlayışındaki yorum farklılığının hükümlerdeki etkisini örnekleriyle açıklamayı hedefleyen bir araştırmadır. Mevcut araştırmanın yöntemi, fıkıh usulünün temel konularından nassın delâleti ve kıyas anlayışını Hanefî ve Şafiî (kelamcı) usulcülerin temel kaynaklarını esas alarak nasıl yorumladıklarını örnekleriyle karşılaştırmalı olarak tespit etmektir.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh Usûlü, Lafız, Delâlet, Nass, Kıyas, Hüküm

The Meanıng of the Text and Comparıson Approach on the Provısıons (In The Samples of Hanafi Aad Shafı Sections)

As the Qur'an and the Sunnah are the main sources of Islamic law, the words in the Qur'an and the Sunnah are also the primary sources in terms of the meaning they express. In order to understand the intention of Shari'ah, Islamic law practitioners focused on the connection, interest and relationship between the word and meaning, and systematized it by developing a methodology to establish a connection between the word and meaning. The words used in a language are meant to express the purpose and goal. The words used to express the purpose are the means that express the main meaning. It is necessary to look for the connection of the words used in a language with the meaning within the rules of that language. It is an effort to determine a basic criterion by providing objectivity while evaluating the verses. This study aims to explain the effect of the difference of interpretation in the understanding of qiyas (analogical deduction), which is one of the factors of the difference in rulings between the Islamic law schools, on the rulings with examples. The method of the present research is to determine, in comparison with examples, how Hanafi and Shafii (theologian) scholars interpreted the dalalah of nass and qiyas, which are the main subjects of al-usul al-fiqh based on their basic sources.

Keywords:

al-Usûl al-Fiqh, Word, Dalalah, Nass, Qiyas, Ruling,

PDF

___

Abdülazîz el-Buhârî, Alaüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şüayp Arnavut. Müessesetü’r- Risale, 1420.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
Apaydın, Hacı Yunus. “Nas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/391-392. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
Bardakoğlu, Ali. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b el-Hüseyin b Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b Ömer b Muhammed. Tefsîrü’l-Beyzâvî: Envarü’t-tenzil ve Esrarü’t-te’vil. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1418.
Bolay, M. Naci. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Boynukalın, Ertuğrul. “Yemin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/417-420. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Boz, Halit. “Kur’an’da Lafızların Delâlet Şekilleri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 147-163.
Budak, Selçuk. Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2005.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl b İbrâhîm Cu’fî. Sahihü’l-Buhari: el-Camiu’l-müsnedü’s-sahih. thk. Mustafa el-Baga. Dâru İbn. Kesir, 1987.
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. Vezâretü’l Evkâf el-Küveytiyye, 1994.
Cürcâni, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf. et-Ta’rifat. thk. Muhammed Sıddık Minşâvî. Kahire: Daru’l- Fadîle, ts.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. ed-Dîb Abdülazîm. Mısır: Daru’l-Vefâ, 1418.
Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b Ömer b Ahmed. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şüayp Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2004.
Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edi̇lle fi’l-usûl. thk. Halil Muhyiddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Dilek, Uğur Bekir. “Nassın/Mefhûm-i muvafakatin Delâleti: Lafzî Bir Delâlet mi Kıyas-ı celî mi?” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 317-339.
Dönmez, İbrahim Kâfi. “Nisyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/144-147. İstanbul: TDV Yayınları, ts.
Duman, Soner. “Hanefî Usulcülerin İmam Şafiî’nin Kıyas Anlayışına Yönelik Eleştirileri”. Usul İslam Araştırmaları 10 (Aralık 2008), 7-35.
Duman, Soner. “Şâfiî’nin Hukuk Metodolojisinde Kıyas Kavramının Anlam ve Kapsamı”. Ekev Akademi Dergisi 42 (2010), 149-162.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Kitâbü’s-sünen. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l- Arabî, ts.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
Erzincânî, Vecihüddîn Ömer b. Abdülmuhsin el-. et-Tekmîl fi’l-Usûl. Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, 22 Sel, 4579.
Fazlıoğlu, Şükran. “Vaz‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/576-578. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ fî ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Medine: Câmiatü’l-İslâmiyye, 1992.
Görgün, Tahsin. “Lafız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/44-46. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Güman, Osman. “Siyak Kuralının Nasların Yorumuna Etkisi: İbn. Dakîkul’îd Örneği”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 21 (2013), 29-52.
Habbâzî, Celâleddîn Ebû Muhammed Ömer b. Muhammed el Hucendî. el-Muğnî fî usûli’l-fıkh. thk. Mazhar Bekâ. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1403.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbaki. Beyrut: Darü’l-Fikr, ts.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b Mükerrem b Ali el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
İltaş, Davut. Kelâmcı Usülcülerin Delâlet Anlayışı. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2. Basım, 2020.
Kâsâni, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâiü’ sanâi’ fî tertibi’ş-şerâi’. Beyrut: Daru’l- Kitâbî’l-Arabî, 1982.
Leknevî, Muhammed Abdülalî b. Nizâmiddîn b. Kutbiddîn el-Ensârî es-Sihâlevî. Fevatihü’r-rahamut bi-şerhi Müsellemi’s-sübût. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b Muhammed b Habib. el-Hâvi’l-kebîr hüve Şerhu Muhtasari’l-Müzeni. thk. Ali Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
Molla Hüsrev, Mehmed b. Faramurz b. Ali. Mir’atü’l-usûl şerh-i Mirkati’l-vüsûl. Dersaâdet: Matbaa-i Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1321.
Nesefî, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsirü’n-Nesefi = Medârikü’t-tenzîl ve hakaikü’t-te’vîl. Beyrut: Daru’n- Neşr, 2005.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b Şeref b Nuri. el-Mecmûʿ Şerhü’l-mühezzeb. Dârü’l-Fikr, ts.
Okur, Hüseyin. “Hanefi̇ Usulcüleri̇ne Göre Nassın Delaleti̇ ve Kıyasla İlişkisi”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 2/1 (2016), 78-104.
Öğüt, Salim. “Tahâret”. Türkiye Diyanet Vakf İslam Ansiklopedisi. 39/382-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b Muhammed b Abdilcebbâr Temîmî Mervezî. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b Ahmed b Sehl. Usulü’s-Serahsi. thk. Ebu’l- Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Darü’l-Ma’rife, ts.
Süneykî, Ebu Yahya Zeynüddin Zekeriyya b Muhammed b Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-. Esne’l-metâlib şerhu Ravzi’t-Tâlib. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-İslâmi, ts.
Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b Ahmed b Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid. Kahire: Mektebetü İbn. Teymiye, 2. Basım, ts.
Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b Ömer b Abdullah. Şerhü’t-Telvih ale’t-Tavzih. Mısır: Mektebetü’s-Sabih, ts.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf. thk. Abdurrezzak Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi-t Türasi’l Arabî, ts.
Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed. Tahrîcü’l-füru’ ale’l-usûl. thk. Muhammed Edib Salih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1398.
Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b Bahadır b Abdullah. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1988.
Zeylaî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdullah b Yusuf b Muhammed. Nasbü’r-Râye li-tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye. Beyrut: Daru’l- Kıble, 1997.
Zühaylî, Vehbe. el-Veciz fî usûli’l-fıkh. Dımeşk: Darü’l-Fikr, 1995.