KELÂM GELENEĞİNDE EF’ÂL-İ İBÂD İLE İLİŞKİLİ TEORİLER

İslam kelâmında ef’âl-i ibâd olarak kavramsallaştırılan insan fiillerinin dini statüsü konusunda, farklı yaklaşımlar ortaya konulmuştur. Farklı mezheplerin insanın eylemlerine ilişkin yorumları, onların teolojik kabullerine göre insanın statüsünü de belirler. Söz konusu ekollere göre, teolojik bağlamda insan nedir (?) sorusuna karşılık gelen anlayışları, onların insan fiillerine ilişkin bu yargılarının bir sonucudur. Ef’âl-i ibâd ile bağlantılı İslam geleneği içerisinde üç temel yaklaşım olduğu görülür. Bunlardan ilki Cebrî teolojik yorumdur. Cebrîyye, insana nispet edilen tüm eylemlerin gerçek öznesinin Allah olduğu anlayışı ile insana söz konusu eylemlerin nispetinin sadece gramatik olduğunu iddia eder. Onlar dil yetersizlikleri sebebiyle söz konusu eylemlerin insan ile ilişkilendirildiği görüşünü ortaya atmışlardır. Buna göre, gerek pozitif gerekse negatif hiçbir eylemin insana nispeti hakikaten olamaz, bu nispet ancak mecazendir, tezini savunmuşlardır. Onlar bu görüşleri ile önemli oranda İslam Ahiret inancı ile uzlaşması mümkün olmayan iddialarda bulunmuşlardır. Bu görüşe göre, insan eylemlerinden dolayı azabı ve mükâfatı hak edemez. Allah dilediğini cennete dilediğini ise cehenneme koyar. Konuya ilişkin ikinci görüş tefvîz olarak ifade edilen Mu‘tezilî tezdir. Onlar, Allah’ın insana belirli özellikler vermiş olduğunu, insanın da bu özellikler ile özgürce eylemede bulunma imkânı yakaladığını varsaymışlardır. İnsan iyi ya da kötü eylemi kendi tercihi ile yapar. Bu edimleri sebebiyle de insan Ahiretteki durumunu kendisi belirler tezini savunurlar. Mu‘tezilî tez insan sorumluluğu konusunda başarılı görülse bile onların insanın eylemlerinin yegâne öznesi olduğu şeklindeki düşünceleri İslam inancı açısından düalist bir tanrı anlayışını gündeme getirmiş ve Mu‘tezilî ekol bu bağlamda eleştirilmiştir. Ef’âl-i ibâda ilişkin üçüncü ve son tez ise ilk iki tezin çözüm getirmekte yetersiz kaldığı alanlarda çözüm önerisi geliştirmek amacıyla ortaya çıkmış ara çözümlerdir. Bu tez kesb teorisi olarak meşhur olmuş bir tezdir. Tezin tarihi daha eskilere dayansa bile İslam kelâm geleneğinde Eş‘arî (ö. 324/935) ve Mâturîdî’nin (ö. 333/944) kavramı yeniden yorumlamaları ile alanda yaygınlığı artmıştır. Bu tez, tek kuram iması uyandırsa bile, kavrama ilişkin yorumlar farklılık gösterir. Bu yönüyle Eş‘arî’nin kesb yorumu Mâturîdî kesb yorumundan farklıdır. Bu çalışmada İslam teolojik geleneğinde ef’âl-i ibâda ilişkin söz konusu üç tez ele alınarak tartışılacaktır.

THEORIES ASSOCIATED WITH AL-AFÂL AL-IBÂD IN THE ISLAMIC KALAM TRADITION

Different approaches have been put forward on the religious status of human acts that are conceptualized as al-afâl al-ibâd in the Islamic kalam. The interpretation of different sects of human actions also determines the status of man according to their theological acceptance. According to the schools in question, their understanding of what is a human (individual) (?) In the theological context is a result of these judgments about human acts.It is seen that there are three basic approaches within the Islamic tradition associated with the Ef’âl-i ibâd. The first of these is the Jabri theological interpretation. With the understanding that God is the real subject of all actions attributed to man by force, he claims that the proportion of actions in question to man is only grammatical. They put forward the view that the actions in question are associated with human beings due to language deficiencies. According to this, they defended the thesis that neither positive nor negative action has a proportion to human beings, this proportion is only a metaphor. With these views, they made significant claims that could not be reconciled with the belief in the Islamic afterlife. According to this view, man does not deserve punishment and reward for his actions. Allah puts whatever He wills in Paradise and whatever He wills in Hell. The second opinion on the subject is the Mu‘tazilîte thesis, which is expressed as tafwid. They have given human beings certain characteristics by God, and these features enable human beings to act freely. Man does the good or bad action by his own choice. Because of these actions, they defend the thesis that man himself determines his state in the hereafter. Even though the Mu‘tazilian thesis is considered successful in the subject of human responsibility, their idea that human beings are the sole subject of their actions brought up a dualist understanding of god in terms of Islamic belief and the Mu‘tazilian school was criticized in this context. The third and the last thesis on al-afâl al-ibâd are intermediate solutions that emerged in order to develop a solution proposal in areas where the first two theses were insufficient to solve. This thesis is a famous thesis as the theory of kasb. Even though the history of the thesis goes back to earlier times, it is a view that has increased widespread in the field with the reinterpretation of the concept by Al-Ash‘arî and al-Mâturîdî in the Islamic kalam tradition. Even if this thesis implies a single theory, interpretations of the concept differ. In this respect, the interpretation of Es‘arî's kasb differs from the interpretation of Mâturîdî kasb. In this study, the three theses in question regarding al- afâl al- ibâd in the Islamic theological tradition will be discussed.

PDF

___

Abrahamov, Bunyamin. “Kitâbü’l-Lüm‘a’ya Göre Eşarî’nin Kesb Teorisinin Yeniden İncelenmesi Çev. Hayrettin Güdekli”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40/ (2011), 187–200.
Ay, Mahmut. “Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları”. Eskiyeni 31/ (2015), 25–50.
Çelebi, Bekir Topaloğlu-İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
Çınar, Bayram. “‘Bu Ümmetin Mecusileri Kaderiyedir’ Hadisinin Mu’tezilî Yorumu Bir Eş’arî Apologysi mi?” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/ (2020), 86–101.
Çınar, Bayram. “Eş‘arî ekolünde Allah tasavvuru”. Erciyes Akademi 35/1 (2021), 79–110.
Çınar, Bayram. “İnsanî Eylem-İlahî Fiil İlişkisi Üzerine Bir Diyalogun Kelamî Analizi”. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 14/ (2020), 335–363.
Çınar, Bayram. “İslam Kelam Ekollerinde İnsan Fiilleri ve İnsanın Sorumluluğu İlişkisi”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 10/21 (2020), 31–44.
Çınar, Bayram. “Kelam Geleneğinde Kesb Teorisi”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2021), 129–148.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
Cuveynî, Ebu’l-Me‘âlî. el-‘Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1992.
Ebu Hanife, Nu’man b. Sabit. “el-Fıkhu’l-Ekber thk. M. Zahid el-Kevserî”. el-Âlim ve’l-Müteallim, el-Fıkhu’l-Ebsat, el-Fıkhu’l-Ekber, Risâletü Ebî Hanîfe, el-Vasıyye. 62–67. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriye li’t-Turas, 2001.
el-Belhî, Ebu’l-Kasım- Abdülcebbar, Kâdî- el-Cûşemî, Hâkim. “Kitab Fadlu’l-İtizal ve Tabakâtu’l-Mu’tezile ve Mubayenetihim li- Saîri’l- Muhalifin thk.Fuâd Seyyid”. Kitab Fadlu’l-İtizal ve Tabakâtu’l-Mu’tezile yazan Abdülcebbar Kâdî. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
el-Ensârî, Ebu’l-Kâsım. el-Ğunye fi’l-kelâm thk. Mustafa Hasaneyn Abdülhadî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
en-Nesefî, Ebû’l-Berekât. Şerhu’l-Cevâhiri’l-Mûdiyye nşr. Ömer Bölükbaşı. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Kitâbu’l-Lum’a fi’r-reddi alâ ehl-i’z-zeyğ ve’l-bid’a nşr. Hammûde Zeki Gurâbe. Kahire: Matbaatu Mısr Şeriketi Musaheme Mısriye, 1955.
Eşʻarî, Ebu’l -Hasan. Makalatü’l-İslâmiyyîn thk. Helmut Ritter. Wiesbaden, 1980.
Hayyat, Ebu’l-Hüseyn. el-İntisar thk. Nyberg H.S. Beyrut: Evraku’ş- Şarkiya, 1993.
İbn Ebi’l -İzz el-Hanefî. el-Akîdetü’t-Tahâvîyye ve Şerhi çev. Beşir M Eryarsoy. İstanbul: Guraba Yayınları, 2008.
İbn Fûrek, Ebu Bekr. Mücerradu Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş’arî thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1987.
İbn Manzur, Ebu’l-Fadl. Lisânü’l-Arab 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-sadr, 1414.
İsfehanî, Ragıb. Mufredâti’l elfazi’l-Kur’an thk.Safvan Adnan Davudî. Dimeşk: Daru’l-Kalem, 2009.
Kâdî Abdulcabbâr, el Hâmedânî. el-Muğnî thk. Mustafa Hilmî, Ebu’l-Vefâ el-Gânimî. 20 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahdâ, 1962.
Kâdî Abdulcebbâr, El-Hâmedânî. Şerhu’l-Usuli’l-Hamse çev. İlyas Çelebi 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
Kâdî Abdulcebbâr, el Hâmedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse çev. İlyas Çelebi 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
Karaağaç, Hilmi. “Kaderiyye/Mu’tezile’nin Mecûsîlikle İthamının Teolojik Arkaplanı”. Kader: Kelam Araştırmaları Dergisi 13/1 (2015), 191–212.
Kubat, Mehmet. “Kadere Dair İki Risâle (Abdülmelik B. Mervân’ın Hasan el-Basrî’ye Gönderdiği Mektup ve Hasan el-Basrî’nin Abdülmelik B. Mervân’a Gönderdiği (Cevabî) Mektup)”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/1 (2008), 351–374.
Mâturîdî, Ebu Mansur el-. Kitâbu’t-Tevhîd thk. Bekir Topaloğlu- Muhammed Aruçi. Beyrut-İstanbul: Daru Sadr-Mektebetu’l-İrşad, 2010.
Mâturîdî, Ebu Mansur el-. Kitâbu’t-tevhîd çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
Müslim, b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahih Muslim thk. Fuâd Abdulbâkî 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-’Arabî, ts.
Nesefî, Ebu’l-Mûin. Tabsiratu’l Edille fi Usuli’d Din thk.Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
Râzî, Fahreddin. Muhassal efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn thk. Tâhâ Abdurrûf Sad. Kahire: Mektebetu Külliyâti’l-Ezheriyye, 1991.
Suğnâkî, Husemu’d-din. el-Kâfî Şerhu’l- Pezdevî thk. Fahru’d-din Seyyid 5 Cilt. Mektebetu’r-Ruşd, 2001.
Ünverdi Veysi. “Eș’arî ve Ebu’l-Muîn En-Nesefî’de Kesb Teorisi”. Diyanet İlmi Dergi 51/1 (2015), 71–100.
Watt, W Montgomery. Free Will and Predestination in Early Islam. London: Luzac Company, Ltd, 1948.
Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. Cambbridge- Massachusetts-London: Harvard University Press, 1976.
Yazıcıoğlu, M. Sait. Mâturidî ve Nesefi’ye göre İnsan Hürriyeti Kavramı. Ankara: Akid Yayıncılık, 1988.
Yıldız, Mustafa. “Hacı Hasan Hilmi Efendi ve Ravzatü’s-Sü’adâ’sı-Tahkik, Tercüme ve Değerlendirme.” Kader: Kelam Araştırmaları Dergisi 17/2 (2019), 398–436.