Zekeriya IŞIK

MUHİBBAN DERGİSİ'NİN 20. YÜZYIL BAŞLARINDA TARİKATLARI SAVUNMA VE İTİBAR KAZANDIRMA ÇABALARI

Osmanlı İmparatorluğu 19. asrın ilk çeyreğinden itibaren zamanla daha kapsamlı ve köklü bir hal alan modernleşme sürecine girmiştir. Geleneksel kurumların ve olguların yerini giderek modern, seküler yapıların ve anlayışların aldığı bu süreçte tarikatlar da eski güçlü ve işlevsel konumlarını kaybetmiştir. Bu dönemde merkezi otorite karşısında özerklik, ekonomik müdahaleler karşısında sosyo-ekonomik bağımsızlık büyük oranda sona ermiştir. Devletin modernleşmeyi, resmî İslam temelinde Osmanlı Müslüman toplumu oluşturma pratiği olarak algılaması ve uygulamaya koymasıyla da tarikatların özgün ontolojik ve epistemolojik dünyaları yani kadim irfan geleneklerinde ciddi bir irtifa kaybı yaşanmıştır. Reformun dayanılmaz baskıları karşısında tarikatlar yer yer yeni sistemi anlamaya en azından sistemin içerisinde bulunan gazete, cemiyet vb. modern kurumlar ihdas etmek suretiyle bu saldırılara karşı koymaya çalışmışlardır. Bu dönemin tasavvufî dergilerinden birisi olan Muhibban, tam da gelinen bu tarihi sürecin doğal bir sonucu olarak II. Meşrutiyet döneminin özgürlükçü havasının da etkisiyle ortaya çıkmıştır. Muhibban, tasavvuf ve tarikatlara özellikle de resmî İslam karşısında problemli görülen Bektâşîliğe yönelik ağır sosyal, kültürel, dinî ve felsefî eleştiri ve sınırlamalara karşı çıkmıştır. Muhibban, bununla da yetinmemiş tarikatları, tekke ve zaviyeleri daha önceki asırlarda olduğu gibi modern dünyada da insanlığın yüksek ahlak seviyesine, erdeme ve kemâliyete ulaşabilmesi için sarılması gereken yegâne yerler olarak takdim etmiştir. Başka bir deyişle Muhibban, tarikatları savunmak kadar yeni cemiyet hayatında da onlara meşru bir yer açmayı ve böylece eski itibarlarını kazandırmayı gaye edinmiştir.

Muhibban Magazine's Efforts To Defend And Premiumizate Religious Orders At Early th Century

Starting with the first quarter of the 19th century, Ottoman Empire entered a modernization process, which became more and more comprehensive and deep rooted over time. During this process, traditional institutions and facts became being replaced by modern, secular structures and approaches, as the religious orders lost their former powerful and functional positions. During this period, autonomy, against central rule, has been mostly ended while socio-economic independency suffered the same fate against economic interventions. As the State perceived modernization as creating an Ottoman Muslim society on formal Islamic foundations and put it into implementation, the unique oncological and epistemological worlds, or their insight traditions, suffered significant losses of altitude. Faced with unbearable pressures by the reform, the religious orders tried to understand this new system and by creating modern institutions, such as newspapers, societies etc. integrated to the system, they have tried to deal with such pressures. One of the sufistic magazines of this era, Muhibban, appeared as a natural outcome of this historic process, also inspired by the liberal atmosphere of the Second Constitutionalist Period. Muhibban was created as an answer to severe social, cultural, religious and philosophical criticisms and enforcements.

PDF

___

A-Arşiv ve Süreli Yayınlar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi: HAT
Ma'ârif Nezareti Mektûbî Kalemi: MF. MKT
Meşihat Arşivi (MA)
Tekke Zaviye Defteri, Nr. 1771: TZD
Tedkîk-i Müellefat Müzekkire ve Tedkîk-i Mesâhif-i Şerîfe Kayıt Defteri, Nr. 1784: TMM
Muhibban Dergisi
Yıl 1:1,4,6.sayılar;Yıl 2:2,3,4,5,7-8,9.sayılar;Yıl 3:1,3 ve 4. sayılar (Alıntı yapılan sayfa numaraları metin içerisinde verilmiştir)
B-Kaynak Eserler ve Araştırmalar
Akhisarlı Şeyh Îsâ Menâkıbnâmesi, (Haz. Sezai Küçük - Ramazan Muslu), Aşiyan Yayınları. Sakarya 2003.
Bruinessen, Martin Van, Ağa, Şeyh, Devlet, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
Es'ad Efendi, Üss-i Zafer,(haz.: Mehmet Arslan), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2005.
Kara, İsmail,"Bir Tenkit/Tasfiye Alanı Olarak Tasavvuf ve Tarikatlar", Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
Kara, Mustafa," Cemiyet-i Sufiyye",Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 7, Ankara 1993, s. 335.
--------, Tekkeler ve Zaviyeler, Dergâh Yayınları, İstanbul 1999.
--------, Dervişin Hayatı Sûfînin Kelâmı Hal Tercümeleri Tarikatlar Istılahları, Dergâh Yayınları, İstanbul 2012.
Koca, Ferhat,"Mûsâ Kâzım Efendi"Diyane İslam Ansiklopedisi, c. 31, 2006, ss. 221-222.
Kurnaz, Cemal ve Tatçı, Mustafa, Emir Buhari, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
Küçük, Hülya, Kurtuluş Savaşında Bektaşiler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2003.
Işık, Zekeriya, Şeyhler ve Şahlar-Osmanlı Toplumunda Devlet-Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri, Çizgi Yayınları, Konya 2015.
-------,"Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim-Kültür Politikaları Yoluyla Bektaşilik Ve Kızılbaşlığı Tasfiye Girişimleri (1826 Sonrası)", Gazi Üniv. Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 76, Ankara 2015, ss. 31-53.
Maden, Fahri,"Muhibban Dergisinde Alevilik-Bektaşilik ile İlgili Yazılar, Şiirler ve Haberler", Alevilik Araştırmaları Dergisi, sayı: 6, Ankara 2013, ss. 125-173.
Özer, Ekrem, Osmanlı'da Tekke ve Tarikat Islahatları-II. Mahmut Dönemi ve Sonrası-, Doktora Tezi, Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitusü, Erzurum 2007.
Selçuk, Hava, XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti'nin Alevi Toplumuna Bakışı (Ordu Örneği), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 59, Ankara 2011, ss. 71-90.
Soyyer, Yılmaz, 19. Yüzyılda Bektâşîlik, Frida Yayınları, İstanbul 2012.
Şimşek, Halil İbrahim,"Türk Modernleşmesi Sürecinde Tasavvuf Alanında Ortaya Çıkan Bazı Yöntem Tartışmaları", Hitit Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/9, Çorum 2006, s. 7-40.
Taşğın, Ahmet,"Alevi-Bektaşi Edebiyatında İlk Örnek: Muhibban", Folklor/Edebiyat, Sayı: 39, 2004/3, ss. 231-240.
Varol, Muharrem, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti'nin Tarikat Politikaları (1826-1866), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2011.
Yolcu, Nilgün,"II. Meşrutiyet'te Yayınlanan Bektâşilikle İlgili Bir Dergi: Muhibban", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 7. Ankara1998, ss. 37-44.