Recep ÇETİNTAŞ

HANEFÎ MEZHEBİNDE SAHÂBE KAVLİNİN HÜCCET DEĞERİ

Erken döneme ait muhtelif furû' kaynaklarında sahâbî kavli konusunda Ebû Hanîfe'ye (ö. 150/767)isnat edilen bazı rivayetler mevcut olmakla birlikte Serahsî (ö. 483/1090) hariç ilk dönem Hanefîusulcüler eserlerinde bunlara yer vermemiştir. Yalnızca Serahsî mezkûr rivayetlerden bir tanesiniel-Usûl adlı eserinde rivayet etmiştir. Diğerlerinin bu konuda Ebü'l-Hasen el-Kerhî'nin (ö. 340/952)etkisinde kaldıkları anlaşılmaktadır. Zira Kerhî, sahâbe icmâ?ı dışında Ebû Hanîfe'den bu konudasağlam yollarla bir sözün gelmediğini söylemiştir. Bu sebeple ilk dönem Hanefî usûlcüler bu rivayetlerdendaha ziyade tümevarım yöntemiyle Ebû Hanîfe'nin fıkhî çözümlemelerini inceleyerek bukonudaki görüşünü tespit etme yöntemini tercih etmişlerdir. Neticede onun sahâbe icmâ?ı yanındaakıl ile kavranamayacak konularda muhalifi bilinmeyen sahâbe kavliyle amel etme konusundatatbikatının birleştiği; akıl ile kavranabilecek konulardaki sahâbî kavliyle amel etme hususunda isetatbikatının farklı olduğu sonucuna varmışlardır. Bundan dolayı mütekaddimûn ve müteahhirûnHanefî usûlcüler sahâbe icmâ?ı yanında akıl ile kavranamayacak meselelerde muhâlifi bilinmeyensahâbî kavlinin tâbiûn ve onlardan sonra gelen müçtehitler için hüccet teşkil edeceği konusundagörüş birliği etmişlerdir. Buna mukabil akıl ve re'y ile kavranabilecek konularda sahâbe kavlininhüccet teşkil edip etmeyeceği konusunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Bu konuda Ebû Saîdel-Berdaî (ö. 317/930) ile talebesi Ebü'l-Hasen el-Kerhî'nin temsil ettiği iki görüş ortaya çıkmıştır.Ebû Saîd el-Berdaî akılla kavranamayacak konularda olduğu gibi akılla kavranabilecek konulardada sahâbe kavliyle amel etmenin vacip olduğu görüşünü benimsemiştir. Berdaî'den sonra gelenHanefî usûlcülerin çoğunluğu da bu görüşü benimsemişlerdir.Ebü'l-Hasen el-Kerhî ise hocası Berdaî'nin aksine akıl ve re'y ile kavranabilecek konulardakisahâbî kavliyle amel etmenin câiz olmadığı görüşünü benimsemiştir. Ancak Debûsî (ö. 430/1039)ve İbnü'l-Hümam (ö. 861/1457) dışında Kerhî'nin bu görüşüne meyleden usûlcüye neredeyserastlanmamaktadır.

The Legal Value Of The Saying Of The Companions In The Sect Of Hanafite

Although there are some narrations attributed to Abu Hanifa (d. 150/767) in the various sources of early period, the majority of the Hanafite scholars in the early period except Sarahsi (d. 483/1090) did not include them in their works. Only Sarahsi mentioned one of these narrations in his work al-Usul. It is understood that the other scholars were clearly under the influence of Abu al-Hasan al-Karhi (d. 340/952) in this matter. Because Karhi said that Abû Hanifa, apart from the consensus (ijma) of the companion of the Prophet, did not say any thing in this regard. For this reason, the Hanafite scholars of the early period preferred the method of determining his views on this subject by examining the fiqh solutions of Abu Hanifa by means of induction method rather than these narrations. In the end, they have came to the conclusion that the practices of Abû Hanifa are united in dealing with the consensus of companions and the saying of the companion that no one of them opposes him on the subjects can not be comprehended by the means of aql and that his exercises were different in dealing with the saying of the companion on the subjects that can be comprehended by aql. Hence, the Hanafite scholars allied that consensus of the companions and the saying of the companion on the subjects that would not be comprehended by aql would constitute a legal evidence for the mujtahids who followed them. But they have disagreed on whether the saying of the companions on subjects that can be comprehended by aql would constitute a legal evidence for the mujtahids who followed them or not. In this respect, two different views emerged, represented by Abu Saed al-Berdai (d. 317/930) and his student Abu al-Hasan al-Karhi.Abu Saed al-Berdai adopted imitating to the saying of the Companion as absolute obligation (wajib) whether it is in matters that can be comprehended by aql (mind) or that can not be comprehended by aql. The great majority of the Hanafite scholars after Berdai adopted the same opinion. But Abu al-Hasan al-Karhi while accepting the opinion of his teacher Berdai about the saying of the companion in matters that can not be comprehended by aql he had rejected the permissssiblity to act according to the saying of the companion in matters may be known by aql. But there are almost no scholars declined Karhi's opinion about the saying of the companion in matters may be comprehended by aql except Dabusi (d. 430/1039) and Ibn al-Khumam (d. 861/1457).

PDF

___

Abdülaziz el-Buhârî, Alâuddîn Abdülaziz b. Ahmed, Keşfü'l-esrâr an usûli Fahri'l-İslâm el-Pezdevî, Kâ- hire, Dâru'l-kitâbi'l-İslâmî, ts.
Abdürrezzâk, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San'ânî, el-Musannef, tahk.: Habîbü'r-rahman elA'zamî, Beyrut. yy. 1987.
Alâî, Salahuddin Ebû Saîd Halil b. Abdillah ed-Dımeşkî, İcmâlü'l-isâbe fî akvâli's-sahâbe. tahk.: Muhammed Süleyman el-Aşkar, Kuveyt, 1407.
Apaydın, Hacı Yunus. "Sahâbî Sözünün Hukukî Değeri", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: 4, 1990. (323-353).
Arslan, Ali, Hadiste Metin Tenkidi Prensibi Olarak Tarihe-Vakıaya Aykırılık, Kastamonu, 2013.
_____ "Râvinin Rivâyetine Muhâlif Amel Etmesi Konusunun Hadis Usûlü ve Hanefî Fıkıh Usûlü Eserlerinde Ele Alınışı", Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı: 5, 2017. (88-100).
Beyhakî, Ahmed b. El-Hüseyin b. Ali b. Musa, el-Medhal ilâ Süneni'l-kübrâ, tahk.: Muhammed Zıyâu'r-rahmân el-A?zamî, Kuveyt: Dârul-hulefâu li'l-kitâbi'l-İslâmî, ts.
Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, el-Fusûl fî'l-usûl, tahk.: Acîl Câsim en-Neşmî, Kuveyt, el-Mektebetü'l-irşâd, 1994.
Çolak, Abdullah, İslâm Hukuk Tarihi ve İslâm Hukukunun Delilleri, Malatya, 2014.
Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer, Takvîmü'l-edille fî usûli'l-fıkh, tahk.: Halil Muhyiddin el-Müysü, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2007.
Debûsî, Te'sîsü'n-nazar, tahk.: Mustafa Muhammed el-Kabânî ed-Dımeşkî, Beyrut, el-Mektebetü'l-külliyeti'l-ezheriyye, ts.
Ebû Ya'lâ, Muhammed b. Huseyn b. Muhammed el-Ferrâ, el-Udde fî usûli'l-fıkh, tahk.: Ahmed b. Ali b. Seyyid el-Mübarekî, Riyad, 1990.
Ebû Zehra, Muhammed, Usûlü'l-fıkh, Dâru'l-fikr, 1958.
Elbânî, Muhammed Nâsıruddin, Silsiletü'l-ehâdîsi'd-daîfe, Beyrut, el-Mektebetü'l-İslâmî, 1985.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasâ min ilmi'l-usûl, Beyrut, el-Mektebetü'asriyye, 2008.
Günay, Musa, "İmam Ebû Hanîfe'nin Sahâbî Kavli ile İlgili Görüş ve Uygulamaları", Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 18, sayı: 29, 2013, (126-141).
Hâkim, Ebû Abdillah el-Hâkim Muhammed b. Abdillah en-Nisâbûrî. el-Müsredrek ale's-Sahîhayn, tahk.: Mustafa Abdulkâdir Atâ, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1990.
Hallâf, Abdülvehhâb, İslâm Hukuk Felsefesi, çev.: Hüseyin Atay, Ankara: 1973.
Herevî, Ebû İsmail Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensârî, Zemmü'l-kelâm ve ehlih, tahk.: Abdurrahman Abdülaziz eş-Şebel, el-Medinetü'l-münevvere, 1998.
Hudârî, Muhammed, İslâm Hukuku Tarihi, çev.: H. Hatipoğlu, İstanbul, Kahraman Yayınları, 1974.
İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah en-Nemirî, Câmiu beyani'l-ilm ve fadlih, tahk.: Ebû Abdurrahman Fevvaz Ahmed Zümerlî, Dâru İbn Hazm, 2003.
_____ el-İntifâ' fî fedâili's-selâseti'l-eimmeti'l-fukahâi Mâlik ve'ş-Şâfiî ve Ebî Hanîfe. Beyrut, yy., ts.
İbn Ebi'l-Avvâm, Ebü'l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Ahmed b. Hâris es-Sa?dî, Fedâilü Ebî Hanîfe ve ahbâruhu ve menâkıbuh, tahk.: Latîfü'r-Rahmân el-Behrâicî el-Kâsımî, Mekketü'l-mükerreme, el-Mektebetü'l-imdâdiyye, 2010.
İbn Ebi'l-İz, Ebü'l-Hasen Sadruddîn Muhammed b. Alâuddîn Ali b. Muhammed el-Hanefî, Şerhu'l-akîdeti't-Tahâviyye, Mektebetü'l-İslâmî, 2005.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed, el-Musannef, tahk.: Kemal Yûsuf el-Hût, Riyad, yy. 1409,
İbn Emîru Hâc, et-Takrîr ve't-tahbîr fî usûli'l-fıkh, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1996.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Fethu'l-bârî bi şerhi Sahîhi'l-Buhârî, tahk.: Muhammed Fuad Abdülbâkî ve Muhibbüddin el-Hatîb, Kâhire, Dâru'l-beyân li't-türâs, 1986.
İbn Hacer, el-İsâbe fî temyîzi's-sahâbe, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd, el-İhkâm fî usûli'l-ahkûm, tahk.: Mahmud Hâmid Osman, Kâhire, Dâru'l-hadîs, 2005.
İbnü'l-Hümâm, Kemalüddin Muhammed b. Abdülvahid es-Sıvâsî, et-Tahrîr, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.
İbn Hüsrev, Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Muhammed b. Hüsrev el-Belhî el-Hanefî, Müsnedü'l-İmam el-A?- zam Ebî Hanîfe en-Nu'mân b. Sâbit, tahk.: Latîfü'r-Rahman el-Behrâicî el-Kâsımî, Mekketü'l-Mü- kerreme: el-Mektebetü'l-imdâdiyye, 2010
İbnü'l-Kayyım, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekir el-Cevziyye, İ?lâmü'l-muvakkı?în an rabbi'l-âlemin, tahk.: Muhyiddin Abdülhamid, Beyrut, Dâru'l-fikr, 1977.
İbn Kutluboğa, Ebü'l-Fidâ Zeynüddin Kâsım b. Kutluboğa el-Hanefî, Hulâsatü'l-efkâr şerhu Muhtasari'l-Menâr, tahk.: Hâfız Senâullah ez-Zâhidî, Dâru ibn Hazm, 2003.
İbn Melek, İbn Firişte İzzeddin Abdüllatif b. Abdilaziz, Şerhu Menâri'l-envâr fî usûli'l-fıkh, İstanbul, Salah Bilici Kitabevi, ts.
bn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed Mısri el-Hanefî, Fethü'l-gaffâr bi-şerhi'l-Menâr, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2001.
İbrahim, Musa İbrahim, el-Medhal ila usûli'l-fıkh ve târihi't-teşrî'il-İslâmî, Amman, 1989.
İbnü's-Saâtî, Ahmed b. Ali b. Tağleb b. Ebi'z-Ziya, Nihâyetü'l-vüsûl ilâ ilmi'l-usûl, tahk.: Hasan İsbir, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2004.
Leknevî, Abdülalî Muhammed b. Nizâmüddin Muhammed es-Sehâlevî, Fevâtihu'r-rahamût bi şerhi Mü- sellemi's-sübût, neş.: Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2002.
Leknevî, Ebü'l-Hasenât Abdülhayy b. Muhammed, en-Nâfiu'l-kebîr şerhu'l-Câmii's-sağîr, Beyrut, yy. 1986.
Molla Fenârî, Şemsüddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed, Fusûlü'l-bedâî? fî usûli'ş-şerâi?, tahk.: Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2006.
Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz, Mir?âtü'l-usûl Şerhu Mikâti'l-vüsûl, tahk.: İlyas Kaplan et-Türkî, Beyrut, Dâru Sâdır, 2011.
Nas, Taha, "İmam Şâfiî'nin Sahâbe Kavline Bakışı", Artuklu Akademi Dergisi (Journal of Artuklu Academia), 2014/1 (1), s. 183-208.
Nesefî, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Nesefî, Menâru'l-envâr, (İbn Melek'in şerhi içerisinde), İstanbul, Salah Bilici Kitabevi. ts.
Özdemir, Recep, "İmam Malik'in Metodolojisinde Sahâbî Kavlinin Delil Değeri", Türk-İslâm Medeniyeti akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl. 11, sayı: 22, Konya, 2016, (203-225).
Pezdevî, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed, Usûlü'l-Pezdevî (Abdülaziz el-Buhârî'nin Keşfü'l-esrâr an Usûli fahri'l-İslâm el-Pezdevî adlı şerhi içinde), Kahire, Dâru'l-Kitâbi'l-İslâmiyye, ts.
Sadruşşerî?a, Ubeydullah b. Mes?ûd b. Mahmud el-Mahbûbî el-Buhârî el-Hanefî, Tenkîhu'l-usûl fî halli gavâmi't-'tenkih (Taftazânî'nin Şerhu't-telvîh ale't-Tavzîh li metni't-Tenkîh fî usûli'l-fıkh adlı eseri içinde), Mısır, 1996.
Saîd b. Mansur, Sünen-i Saîd b. Mansur, tahk.: Habîbürrahman el-A?zamî, Beyrut, Dâru'l-fikr, 1985.
Sem?ânî, Ebü'l-Muzaffer Mansur b. Muhammed b. Abdilcebbâr, Kavâtiü?l-edille fî'l-usûl, tahk.: Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl eş-Şâfiî, Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye. 1997.
Semerkandî, Ebü'l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed, Uyûnü'l-mesâil, tahk.: Selâhaddîn en-Nâhî, Bağ- dat, yy. 1966.
Semerkandî, Alâuddin Şemsünnazar Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed, Mîzânü'l-usûl fî netâici'l-ukûl, tahk.: Abdülmelik Abdurrahman es-Sa?dî, Mekketü'-l-mükerreme: el-Vüzâratü'l-evkâf, 1987.
Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, el-Usûl, İstanbul, Kahraman Yayınları. 1984.
Serahsî, el-Mebsût, Beyrut, Dâru'l-fikr, 1993.
Signâkî, el-Hüseyin b. Ali b. Haccâc b. Ali Hüsâmüddin, el-Kâfî fî Şerhi'l-Pezdevî, tahk.: Fahruddin Seyyid Muhammed Gânit, Kâhire, yy. 2001.
Şâfiî, Muhammed b. İdris, er-Risâle, tahk.: Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut, ts.
Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yûsuf, et-Tebsıra fî usûli'l-fıkh, tahk.: Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmail, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2003.
Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyub, el-Mu?cemü'l-evsât, tahk.: Tarık b. Ivazullah b. Muhammed-Abdülmuhsin b. İbrahim el-Huseynî, Kâhire, yy. ts.
______ el-Mu?cemü's-sagîr, tahk.: Muhammed Şekûr Mahmud el-Hâc, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1985
Taftazânî, Sa?düddin Mes?ûd b. Ömer, Şerhu't-Telvîh ale't-tavzih li metni't-Tenkîh fî usûli'l-fıkh, tahk.: Zekeriyya Umeyrât, Beyrut, yy. 1996.
Uzunpostalcı, Mustafa, "İlk İki Asırda Fıkıh", Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 2, Konya, 1986.
Yahya b. Maîn, Ebû Zekeriya, Târihu Yahya b. Maîn, tahk.: Ahmed Muhammed Nur Seyf, Mekketü'l-Mükerreme, el-Mektebetü'l-imdâdiyye, 1979.
Yaman, Ahmed ve Çalış, Halit, İslâm Hukukuna Giriş, İstanbul, İFAV yayınları, 2012.
Zeylaî, Cemâlüddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Yûsuf, Nasbu'r-râye li ehâdîsi'l-Hidâye, Kâhire, Dâru'l-hadîs, ts.