OYRATLARIN DOĞU ÇAĞATAY HANLIĞI VE YARKENT HANLIĞIYLA İLİŞKİLERİ

Bu makalede Moğolların Çin’den çekildikten sonra meydana getirdikleri siyasi oluşumlardan yola çıkılarak başta Oyrat ardından yaklaşık bir asır boyunca Cungar olarak anılan Moğol hanlıklarının Tanrı Dağlarının kuzeyi, güneyi ve doğu bölgelerindeki faaliyetleri incelenmiştir. Makalenin Giriş bölümünde Oyrat, Halha ve Övör Mongol terimleri kısaca açıklandıktan sonra Oyratların kökenleri, Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu döneminde oynadıkları roller, yaşadıkları bölgeler, Moğol ve Çin kaynaklarındaki adlandırılmaları ele alınmıştır. Ardından Cengiz Han’ın ölümünden sonraki süreçte Oyratların durumu ve siyasi konumları değerlendirilmiş; Yuan İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Oyrat-Halha-Ming üçgenindeki mücadeleler özellikle de Oyrat Hanı Esen Taişi’nin Halhalarla ve Ming hanedanlığıyla girdiği mücadeleler ele alınmıştır. Makalenin 1. bölümünde Oyratların Altay ve Tanrı Dağları bölgelerine ilk temasları, Doğu Çağatay Hanlığı ile girdikleri mücadeleler ve batıya göçleri ele alınmıştır. 2. bölümde Oyrat göçlerinin Yarkent Hanlığı ve hanlığın kuzey sınırları olan Turfan ve Kumul bölgelerindeki faaliyetleri, Yarkent Hanlığı’na karşı yapılan akınlar ve taht kavgalarına müdahale etme çabaları ele alınmış, Yarkent Hanlığı’nın içine düştüğü karmaşıklık, Akdağlılar (Afakiye) ve Karadağlılar (İshakiye) olarak bilinen iki ayrı dinî grubun devleti ele geçirme mücadeleleri anlatılmıştır. Makalenin 3. bölümünde ise Cungar Hanlığı’nın kurulduğu ilk dönemlerden itibaren Yarkent Hanlığı’nın zayıflamasıyla Cungarların Tanrı Dağlarının güneyini aşarak Yarkent Hanlığı’nın güney ve doğu sınırlarındaki yerleşim bölgelerine yaptıkları akınlar ve savaşlar ele alınmış; nihayet Cungar Han’ı Galdan Taişi’ye sığınan Afak Hoca’nın Cungar ordusunu Yarkent Hanlığı’na davet etmesi ve hanlığın işgal edilerek ortadan kaldırılma süreci anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Oyratlar, Cungarlar, Ming Hanedanlığı, Yarkent Hanlığı, Çağataylılar

The Relations of The Oirats with The Eastern Chaghatai Khanate and The Yarkent Khanatet

The present article investigates the political entities that emerged after the retreat of Mongols from China-the Mongol Khanates, who initially had been known as Oirat, then as Jungar for about a century – and their activities in Northern, Southern, and Eastern parts of the Tianshan Mountains. The introduction first touches upon the terms Oirat, Khalkha, and Övör Mongol. It explains the origins of Oirats, their names in Mongolian and Chinese sources, the role they played, and the regions they lived in during the Genghis Khan period and the Mongol Empire. Then, it discusses the situation of Oirats and their position in the political trajectories after the death of Genghis Khan. Afterward, it discusses the struggle of the Oirat-Khalkha-Ming triangle, especially the struggles of Oirat Khan Esen Taishi, with both Khalkhas and the Ming dynasty, after the collapse of the Yuan Empire. Section one discusses the first contacts of the Oirats to the Altai and Tian Shan regions, their struggles with the Eastern Chagatai Khanate and their migration to the west. Section two addresses, the activities of the Oyrat migrations in the Yarkent Khanate and the Turfan and Kumul regions, which are the northern borders of the khanate, the raids against the Yarkent Khanate and their efforts to intervene in the throne fights and furthermore, the section also explains the complexity of the Yarkent Khanate and the struggles of two different religious groups known as Akdağlılar (Afakiye) and Karadağlılar (İshakiye) to seize the state. Section three focuses on the process of which the weakening of the Yarkand Khanate since the first periods of the establishment of the Jungar Khanate due to the raids and wars of the Jungar to the settlements on the southern and eastern borders of the Yarkand Khanate, crossing the south of the Tianshan. It further traces the process by which Afak Hodja, who took refuge in the Cungar Khan Galdan Taishi, invited the Cungar army to the Yarkent Khanate and the process of the khanate being occupied and destroyed.

Keywords:

Oirat, Jungar, Ming Dynasty, Yarkand Khanate, Chaghatai,

PDF

___

AİNİNİDİNG, Nuerdun, Anonim Tarih-i Kaşgar Metin Çevirisi ve Değerlendirme, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2015.
BERBER, Oktay, Kalmuklar Cungarya’dan İdil’e Bozkırın Göçebeleri, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
ATWOOD, Christopher P, Mongolia and the Mongol Empire, Facts On File Inc, New York 2004.
BAİ, Cuiqin, Walashi （瓦剌史）, Jilin Jiaoyu Chubanshe, Changchun 1990.
CARPİNİ, Johann De Plano, Moğolistan Seyahatnamesi, Ed. Ergin Ayan, Kronik Yayınları, İstanbul 2021.
ÇELİK, Muhammed Bilal, Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2013.
CHENG, Cheng, Xiyu xingchengji Xiyu fanguoji (西域行程记番国志), Zhonghua Shuju, Beijing 2000.
ÇURAS, Şah Mahmut, Yarkent Saidiye Hanlığının Tarihine Dair Materiyallar, Kaşgar Uygur Neşriyatı, Kaşgar 1989.
CÜVEYNİ, Alaaddin Ata Malik, Tarih-i Cihan Güşa, Ed. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
D’OHSSON, Abraham Constantın Mouradge, Moğol Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2014.
DUĞLAT, Mirza Haydar, Tarih-i Reşidi, Ed. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
ELİ, Yunuscan, XVII. ve XVII. Esirlerdeki Uygurlar Bilen Cungarlarnıng Munasiveti, Xinjiang Halk Neşriyatı, Urumçi, 2001.
ELLİOTT, Mark C, The Manchu Way, Stanford Unıversıty Press, Stanford, 2001.
GAOHUA, Chen, Mingdai Hami Tulufan Ziliaohuibian ( 明代哈密吐鲁番资料汇编）, Xinjiang Renmin Chubenshe, Urumçi 1984.
HAYDAR, Mirza Muhammed, Tarih-i Reşidi, C.1 Xinjiang Halk Neşriyatı, Urumçi 2007.
JAMES A.Millward, Mark C.Elliott, Philippe Foret, Ruth W.Dunnell, New Qing Imperial History, Routledge Curzon, New York & London, 2004.
KALAN, Ekrem. Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2008.
KAŞGARİ, Muhammed Sadık, Tezkire-i Azizan, Editör Nicat Muhlis-Şemsidin Emet, Kaşgar UYGUR NEŞRİYATI, KAŞGAR, 1988.
KAYA, Mehmet Levent, Ed. Moğolların Gizli Tarihçesi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2011.
ZHUNGAER Shilue (准噶尔史略), Renmin Chubanshe, Beijing 1985.
Lİ, Jinxin, Xinjiang Yisilan Hanchao Shilue （新疆伊斯兰汗朝史略）, Zongjiao Wenhua Chubanshe, Beijing 1999.
Lİ, Yanguang, Manzu Tongshi (满族通史), Liaoning Minzu Chubenshe, Shenyang, 2001.
LİU, Zhengyan, ve Liangtao Wei, Xiyu Hezhuozu Yanjiu (西域和卓族研究), Zhongguo Shehuikexue Chubanshe, Beijing, 1998.
LİU, Zhixıao, Weiwuerzu Lishi（维吾尔历史古代卷2）, C.1/2, Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe, Beijing 1985.
MA, Dayan, ve Zongda Chen, Weilate Menggu Shigang （卫拉特蒙古史纲）, Renmin Chubanshe, Beijing, 2012.
“MİNGSHİ, C.329, Xiyuyi (明史, 329卷, 西域一).
NURHACİ, Hacı, Yarkent Saidiye Hanlığının Kısa Tarihi, Xinjiang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1993.
RASHĪD AL-DĪN. The Successors of Genghis Khan, Çev: J. Andrew Boyle, Columbia University Press, New York & London, 1971.
ROUX, Jean-Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Çev: Aykut Kazancıl-Ayşe Bereket, Dergah Yayınları, İstanbul, 2020.
SAPARALİYEV, Döölötbek. “Kırgızlar İle Orta Asya Halklarının Birlikte Cungar Hanlığının İstilalarına Karşı Verdikleri Mücadeleler (Xvıı Yüzyıldan Xvııı Yüzyıla Kadar)”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C.VI, S. 1, 2006, s.209–20.
SHİRAB, Gabang, Si Weilate Shi (四卫拉特史), Xinjiang Renmin Chubenshe, Urumçi, 1992.
TOGAN, Ahmet Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Enderun Yayınları, İstanbul, 1981.
ULAN, M, Mengu Yuanliu (蒙古源流), Liaoning Minzu Chubanshe, Shenyang 2000.
WEİ, Liangtao, Yeerqiang Hanguo Shigang (叶尔羌汗国史纲), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe, Harbin 1994. “Xianzog Shilu, C.280 (憲宗实录卷280).
YEZDİ, ŞEREFÜDDİN ALİ, Emir Timur-Zafername, Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
YU, Youcun, Zhongguo Tongshi Gangyao （中国通史纲要）, Taiwan Shangwu Yinshuaguan, Taipai 1965.
YÜCEL, Mualla Uydu, “Kalmuklar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.24, İstanbul 2001, s. 267–68.
ZHU, Feng, Hanyu Menggu Haungjin Shigang (Altan Tobçi Çince: 汉译蒙古黄金史纲), Neimenggu Renmin Chubanshe, Hohhot 1985.
ZHU, Rongga, Altanhanchuan ( 阿勒坦汗传）, Neimenggu Renmin Chubanshe, Hohhot, 1991.
ZLATKİN, I, Yalakoviç, Istoria Djungarskogo Hanstava 1635-1758, (准噶尔汗国史), Çinceye Çev: Ma Manli, Shangwu Yinshuguan, 1980.