Kars’ta Ortaçağ’a Ait Bir Ermeni Manastırı: Karmirvank (Çoban Kilise)

Kars ili sınırları içinde bulunan Ortaçağ Ermeni kiliseleri, Kars ve Çevresi Ortaçağ ErmeniKiliseleri (Ani hariç) adlı yüzey araştırması kapsamında 2010 yılından beri araştırılmaktadır. Bumakalede, 2010-2012 ve 2014, 2017 yıllarında araştırma kapsamında incelediğimiz, Ermenimimarisinde az bilinen, Karmirvank’ın (Çoban Kilise), mimarisinin ve süsleme özelliklerinin ortayakonulması, inşa tarihi hakkındaki görüşlerin ele alınarak yapının tanıtılması amaçlanmıştır. Metindeilk olarak manastırın konumu, bugünkü durumu ele alınmış, sonra mimarisi, süslemeleri ve kitabeleri,arazi çalışmalarından edinilen veriler ışığında görseller ve çizimlerle desteklenerek anlatılmış, sonolarak da yayınlardaki bilgiler de göz önünde bulundurularak genel bir değerlendirme yapılmıştır.Karmirvank hakkında, Ermeni mimarisinden bahseden 19.-20. yüzyıl yayınlarında çok az bilgiyeulaşılmıştır. Manastırda inceleme yaparak bilim dünyasına mimari olarak tanıtan ilk araştırmacı T.Toramanyan’dır. Karmirvank’ın orijinal ithafı bilinmemektedir. Manastırın kilisesinde bulunankitabede Karmirvank olarak geçtiği için yayınlarda da bu adla yer almıştır. Yerel kullanımda ise yapı“Çoban Kilise” olarak bilinmektedir. Karmirvank’da üç tane Ermenice kitabe bulunmasına rağmenne yapının inşa tarihini ne de orijinal ithafını belirlemek mümkündür. Ancak güney cephedeki 1165tarihli kitabe, yapının bu dönem öncesi mevcut olduğuna dair önemli bir kanıt sunmaktadır.Karmirvank’ın, mimari özellikleri, Ani kenti ile Horomos Manastırı arasındaki konumu ve ErmeniKrallığındaki yapı faaliyetleri dikkate alındığında, manastırın 10. ya da 11. yüzyıl başlarında inşaedilmiş olması mümkün görünmektedir.Sonuç olarak, Karmirvank, hem mimarisi hem de kitabeleri ile Ortaçağ Ermeni mimarisindengünümüze ulaşmış, yayınlarda çok az yer almış olmakla beraber, önemli örneklerden biridir. Bukapsamda ele alınan metinde, Karmirvank’ın tanıtımı ayrıntılı yapılmış, tüm veriler değerlendirmiş,çok sayıda çizim ve görsel kullanılarak kısmen de olsa yapının tanıtılmasındaki eksiklikleringiderilmesi hedeflenmiştir.

A Medieval Armenian Monastery in Kars: Karmirvank (Çoban Kilise)

Medieval Armenian churches located within the boundaries of the Province of Kars are being studied since 2010 within the framework of the surface survey named Medieval Armenian Churches in Kars and Its Environs (except Ani). The purpose of this article is to introduce Karmirvank (Çoban Kilise) which we studied in years 2010-2012, 2014 and 2017 and which is not so well known in Armenian architecture, by revealing its architectural and ornamental characteristics and evaluating opinions about its construction date. Throughout the text, first the location and present condition of the monastery have been mentioned, then the architectural structure, ornaments and inscriptions have been explained in the light of data collected during our field survey, supported with images and drawings and finally a general evaluation has been made taking into consideration information in relevant publications. Very little information has been found about Karmirvank in 19.-20. Century publications on Armenian architecture. T. Toramanyan was the first researcher who examined and introduced the monastery’s architecture to the world of science. The original dedication of Karmirvank is unknown. It has been named as Karmirvank in publications since it is mentioned so on the inscription found in the monastery’s church. Locally it is known as “Çoban Kilise”. It is not possible to identify neither the construction date nor the original dedication of the church although there are three inscriptions in Armenian in Karmirvank. However, the inscription on the southern facade dated to 1165 provides significant evidence that the structure was present before this period. The monastery’s construction date is estimated to be early 10th or 11th century considering the architectural features of Karmirvank, its location between Ani and Horomos Monastery and construction activities during the Armenian Kingdom. In conclusion, Karmirvank is one of the important examples of Medieval Armenian architecture having survived to present with its architectural structure and inscriptions, although there is very little information about it in publications. Within this context, all available data has been evaluated and a detailed introduction of Karmirvank is aimed to be given in this article supported with drawings and images.

PDF

___

ABÜ’L FARAC (Gregory Abü’l Farac/Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, cilt I-II, Süryanice’den İngilizce’ye Çev.: Ermest A. Wallis Budge, Türkçe’ye Çev.: Ömer Riza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 3. baskı, 1999.
AHMED B. LÜTFULLAH MÜNECCİMBAŞI, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi II, Anadolu Selçukluları ve Beylikleri, Haz.: A. Öngül, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul, 2017.
ALİŞAN, P. Ghevond, Շիրակ տեղագրութիւն պատկերացոյց , (Şirag Deghakrutyun Badgeratsuyts/Şirag, Resimli Topografya), St. Lazar, Venedik, 1881.
ASOĞİK (Stephanos Asoğik Daronetsi), Ստեփանոս Տարօնեցի , Պատմութիւն Տիեզերական (Step’anos Taronets’i, Patmut’iwn Tiyezerakan/Stephanos Daronetsi, Evrensel Tarih), Yayına Haz.: Rahip Garabed Şahnazaryants, Paris, 1859.
BASMADJIAN, Karapet J., “Անիի Դրացի Կարմիր Վանք ը ” (Ani’ye Komşu Karmir Vank), Ոստան (Vostan), vol. 1, 1911, s. 233-235.
BASMADJIAN, Karapet J., “Les Inscriptions Arméniens d’Ani de Bagnair et de Marmachén”, Revue de l’Orient Chretién, vol. 22, 1920-1921, s. 337-362.
BASMADJIAN, Karapet J., “Les Inscriptions Arméniens d’Ani de Bagnair et de Marmachén (Suite)”, Revue de l’Orient Chretién, vol. 23, 1922-1923, s. 47-81, s. 314-344.
BASMADJIAN, Karapet J., “Les Inscriptions Arméniens d’Ani de Bagnair et de Marmachén (Suite)”, Revue de l’Orient Chretién, vol. 25, 1925-1926, s. 156-186, 358-377.
BROSSET, Marie Félicité, Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), Çev.: H. D. Andreasyan, Notlar ve Yayına Hz.: E. Merçil, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.
ÇALALYANTS, Sargis, Ճանապարհորդութիւն ՚ի Մեծն Հայաստան , (Canabarhortutyun i Medzn Hayasdan/Büyük Ermenistan’a Yolculuk), vol. I-II, Tiflis, 1858.
CUNEO, Paulo, Architettura Armena dal Quarto al Diciannovesimo Secolo, I-II, Deluca Editore Rome, 1988.
DÉDÉYAN, Gerard, Ermeni Halkının Tarihi, Çev.: Ş. Çiltaş, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2007.
DOWSETT, Charles J.F., “The Albanian Chronicle of Mxit’ar Goš” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 21, No: 1/3 (1958), s. 472-490.
ERSAN, Mehmet, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
GARSOÏAN, Nina G., “Notes Préliminaires sur L'anthroponymie Arménienne du Moyen Âge”, L’anthroponymie Document de L’histoire Sociale des Mondes Méditerranéens Médiévaux, Ed. M. Bourin, J.-M. Martin et F. Menant=Collection de l’Ecole Française de Rome 226, Rome, 1996, s. 227-239.
KALANKATLI MOSES, Alban Tarihi: Son Hunlar/Hazarlar/Ermeniler/Terekemeler, Mhitar Koş, Azerbeycan Türkçesi’ne Çev.: Ziya Bünyadov, Türkçeye Çev.: Yusuf Gedikli, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
“Կարմիր վանքը ” (Karmirvank) http://treasury.am/hy/%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%B4%D5%AB%D6%8 0-%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%A8-2 Erişim: 08.01.2018
KELEŞ, Nevzat, Şeddâdiler (951-1199) Ortaçağ’da Bir Kürt Hanedanı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2016.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Kars Tarihi, Işıl Matbaası, İstanbul, 1953.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar: İlk Kıpçaklar (M.Ö. VIII.-M.S. VI. yy.) ve Son-Kıpçaklar (1118, 1195) ile Ortodoks-Kıpçak Atabekler Hükûmeti (1267-1578) (Ahıska/Çıldır Eyâleti Tarihi’nden), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992.
MAKSOUDIAN, Krikor H., “Karmirvank’, Kızıl Kilise, Dprevank’” Armenian Architecture, Ed. V.L Parsegian, mikrofiş no: A-2226, Inter Documentation Campany, Leiden, 1987.
MANANDIAN, Hakob. A. The trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, Çev.: Nina G. Garsoian, Livraria Bertrand, Lisbon, 1965.
MARR, Nikolai Yakovlevich, Ани, Книжная История Города И Раскопки На Месте Городища II, (Ani, Knizhnaya Istoriya Goroda I Raskopki Na Meste Gorodishcha/Ani, Kentin Tarihi ve Kazıları), Moskova, 1934.
MARZBANIAN, Hovhannes, Բաղդատական Ակնարկ Մը Կրօնակա ն Ճարտարապետութեան վրայ Եւ Հայ Ճարտարապետութեան Տեղը Անոր Մէջ , (Dini Mimari Üzerine Karşılaştırmalı Bir Bakış ve Ermeni Mimarisinin Yeri), İstanbul, 1970.
MÎRHÂND, Muhammed bin Hâvenşâh bin Mahmûd, Ravzatu’s-Safa fi Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye), Tercüme ve Notlar: Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2015.
OKTAY, Hasan, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Selenge Yayınları, İstanbul, 2007.
ORBELI, Iosif Abgarovich, Избранные Труды, (Izbrannyye Trudy/Seçilmiş Çalışmalar), Erivan, 1963.
SAĞIR, Güner, “Kars İli ve Çevresinde Yer Alan Ani Ören Yeri Hariç Ortaçağ Ermeni Kiliseleri Yüzey Araştırması” Anadolu ve Çevresinde Ortaçağ, sayı 4, Ankara 2010 (a), s. 213-223.
SAĞIR, Güner, “Kars, Kızıl Kilise (Dprevank/Karmirvank) Tarihlendirme Sorunu Üzerine Bir Deneme” I. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu, On İkinci ve On Üçüncü Yüzyıllarda Bizans Dünyasında Değişim, İstanbul 2010 (b), s. 440-446.
SAĞIR, Güner, “Kars İli ve Çevresinde Yer Alan Ortaçağ Ermeni Kiliseleri (Ani Örenyeri Hariç) Yüzey Araştırması” 33. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu (23-28 Mayıs 2011-Malatya), 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara 2012, cilt 2, s. 22-34.
SAĞIR, Güner, “Kars İli ve Çevresinde Yer Alan Ortaçağ Ermeni Kiliseleri (Ani Örenyeri Hariç) Yüzey Araştırması” 34. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu (28 Mayıs-1 Haziran 2012-Çorum), 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Çorum 2013, cilt 2, s. 337-348.
SAĞIR, Güner, “Kars İli ve Çevresinde Yer Alan Ortaçağ Ermeni Kiliseleri Yüzey Araştırması 2012 Yılı Çalışmaları” 35. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu (27-31 Mayıs 2013-Muğla), 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Muğla 2014, cilt 1, s. 261-275.
SEVİM, Ali, Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. baskı, Ankara, 2014.
SEVİM, Ali-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. baskı, 2014.
SPULER, Bertold, İran Moğolları, Siyaset, İdare ve Kültür, İlhanlılar Devri, 1220-1350, Çev.: Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. baskı, Ankara, 2011.
STRZYGOWSKI, Josef, Die Baukunst der Armenier und Europa I-II, Vienna, 1918.
SUBAŞI, Ömer. Gürcü-Moğol İlişkisi: Güney Kafkasya 1220-1346, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2015.
SUBAŞI, Ömer, “XIII. Yüzyılda Güney Kafkasya’da Selçuklu İzleri: “Atabeglik Müessesesi ve Atabegler””, Vakanüvis, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt 2, Kafkasya Özel Sayısı, 2017, s. 507-537.
SÜMER, Faruk, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
THIERRY, Nicole-Michel, “A Propos de Quelques Monuments Chretiens Du Vilayet De Kars Turquie) II”, Revue des Etudes Armeniennes, VIII, 1971, s. 189-213, pl. VXXXVII.
THIERRY, J. Michel, “A Propos de Quelques Monuments Chretiens du Vilayet de Kars. (III)” Revue Des Etudes Armeniennes XVII, 1983, s. 329-394.
TOKARSKI, Nikolay Мihayloviç, Архитектура Древней Армении, (Arkhitektura Drevney Armenii/Antik Ermeni Mimarisi), Еrivan, 1946.
TORAMANYAN, Toros, Նյութեր Հայկական Ճարտարապետության Պատմության , (Nyoit’er Haykakan Chartarapetoit’yan Patmoit’yan/Ermeni Mimarisinin Tarihi Konuları), vol. I, Erevan, 1942.
TORAMANYAN, Toros, Նյութեր Հայկական Ճարտարապետությա ն Պատմության ,, (Nyoit’er Haykakan Chartarapetoit’yan Patmoit’yan/Ermeni Mimarisinin Tarihi Konuları), vol. II, Erevan, 1948.
TOTOYAN-BALADIAN, Ani, “Toros Toramanian”, Le Couvent de Horomos d’apres les Archives de Toros Toramanian, Monuments et Mémoires de la Fondation Eugène PIOT, Paris, 2002, s. 17-19.
TOTOYAN-BALADIAN, Ani, “Karmirvank’, Le Couvent Rouge” Revue des Études Arméniennes, 30 (2005-2007), s. 301-336.
TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2009.
URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Türkçeye Çev.: H.D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
VARDAN (Vardan Areveltsi/Vartabed), “Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889- 1269)”, Türkçeye Çev.: Hrand D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, 1/2, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1937, s. 154-244.
VARDAN (Vardan Areveltsi/Vartabed), “The Historical Compilation of Vardan Arewelc’i” (Çeviren ve yorumlayan Robert W. Thomson), Dumbarton Oaks Paper 43, 1989, s. 125-226.