ATATÜRK DÖNEMİNDE SURİYE: FEDERASYON FİKRİNDEN AYRIŞMAYA İLİŞKİLERİN 20 YILI (1918-1938)

Kurucu lider olarak Atatürk’ün izlediği dış politika, yabancı işgale karşı verilen bağımsızlık mücadelesini temsil ederken, diğer yandan yeni cumhuriyeti o günün devletler ailesi içinde saygın bir yere taşıma amacı çerçevesinde şekillenmişti. Bu dış politikanın uygulandığı yerlerden biri olarak, en uzun sınıra sahip olduğumuz Suriye ile kuruluş yıllarındaki ilişkiler, hem dönemin dış politik önceliklerini anlamak hem de iki ülkenin ulus inşa dönemindeki kesişim noktalarını görmek açısından önemlidir. Türkiye ile Suriye arasında bir federasyon kurulması, Misâk-ı Millî üzerinden yürütülen tartışmalar ve sınırların çizilmesiyle birlikte ayrışan toplumlar özelinde karmaşık ve dinamik bir dönem yaşanmıştır. Bu sürecin kumandasında bulunan Atatürk’ün Suriye stratejisi, Anadolu’nun kaderini doğrudan etkilediğinden, taktiksel geri çekilmeler dışında herhangi bir ihmal ve yanlışı kaldıramayacak önemdeydi. Bu nedenle Suriye ile ilk yıllar gündeme gelen federasyon düşünceleri, çok geçmeden dönemin koşullarının gerektirdiği gerçekçi yaklaşımla değişmiştir. Bu değişimi etkileyen önemli dinamiklerin başında Türkiye’yi yaklaşmakta olan büyük savaş öncesi kendi ayakları üzerinde tutma ve Avrupalı güçlere karşı denge kurma ihtiyacı gelmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Suriye, Atatürk dış politikası, Türkiye-Suriye ilişkileri

Syria in the Ataturk Era: 20 Years of Relationships From Federation Idea to Disintegration (1918-1938)

As the founding leader, Atatürk's foreign policy, while representing the struggle for independence against foreign occupation, was shaped within the framework of the aim of carrying the new republic to a respectable place in the family of states of that day. As one of the places where this foreign policy is implemented, the relations with Syria, with which we have the longest border, in the years of its foundation, are important both in terms of understanding the foreign policy priorities of the period and seeing the intersection points of the two countries in the nation-building period. With the establishment of a federation between Turkey and Syria, the discussions carried out over Misâk-ı Millî and the drawing of borders, a complex and dynamic period has been experienced in particular for segregated societies. Since Atatürk's Syria strategy, who was in command of this process, directly affected the fate of Anatolia, it was important that it could not afford any omissions and mistakes, except for tactical retreats. For this reason, the federation ideas that came to the fore with Syria in the first years soon changed with the realistic approach required by the conditions of the period. One of the most important dynamics affecting this change is the need to keep Turkey on its feet before the upcoming great war and to balance it against the European powers.

Keywords:

Syria, Ataturk’s foreign policy, Turkish-Syrian relations,

PDF

___

Kaynakça
A. Arşiv Kaynakları BCA, nr. 5-20-03.
BCA, nr. 5-18-03.
BCA, nr. 5-44-12.
BCA, nr. 4-41-18.
BCA, nr. 5-14-15.
BCA, nr. 5-18-3.
BCA, nr. 5-18-20.
BCA, nr. 5-20-2.
BCA, nr. 4-37-1.
B. Araştırma ve İncelemeler ACAR, Burhan, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türk Basınında Suriye (1923-1927)”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 3, Sayı 1, Bahar 2018, s. 1-37.
AKDENİZ, Sedat, “Atatürk Dönemi Türkiye-Suriye İlişkileri ve Hatay Sorunu (1920-1938)”, Asia Minor Studies Journal, C. 7, sayı 1, 2019, s. 158-183.
AKGÜL, Hilal,“Rıza Han'ın (Rıza Şah Pehlevi) Türkiye Ziyareti” Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, (İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü), S. 7, 2005, s. 1-42.
AKIN, Veysi, “Türkiye Cumhuriyeti ile Bulgaristan Arasında Siyasi İlişkilerin Kurulmasında 1925 Dostluk Antlaşması’nın Yeri ve Önemi”, Balkan Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 1, S. 1, Edirne 2012, s. 41-56.
AKŞİN, Sina, “Turkish-Syrian Relations in the Time of Faisal (1918-1920)”, Essays in Ottoman-Turkish Political History, London Gorgias press, 2011, s. 31-42.
_______, “Turkish-Syrian Relations In The Time Of Faisal (1918-20)”, Turkish Yearbook of International Relations, S. 20, 1980, s. 1-17.
ALTUĞ, Yılmaz, “Foreign Policy of Atatürk”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 6, S. 16, 1989, s. 39-46.
AŞÇI, Hatice Bahar, “Lozan Barış Anlaşmasında Osmanlı Borçları Meselesi”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 6, 2016, s. 1649-1666.
ATABEY, Figen, “Birinci Dünya Savaşı’nda Filistin-Suriye Cephesi’ne İlişkin Belgeler Işığında Genel Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 66, Bahar 2020, s. 63-90.
_______, “Türk-İngiliz Belgeleri Işığında Hatay Sorununun Çözümüne Dair Bazı Değerlendirmeler”, Belgi Dergisi, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, C. 2, S. 20, Yaz 2020/II, s. 2579-2594.
Atatürk’ün Bütün Eserleri (1919-1920), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2012.
AYDOĞDU, Seda, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Devleti Maliyesi ve Dış Borçlanma”, Management and Political Sciences Review, C. 3, S. 1, 2021, s. 68-79.
BENEK, Sedat, “Türkiye-Suriye İlişkilerinin Sosyal Coğrafya Açısından Tarihsel Arka Planı”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, C. 15, S. 1, 2016, s. 171-192.
BIYIKLI, Mustafa, Batı İşgalleri Karşısında Türkiye’nin Ortadoğu Politikaları –İki Dünya Savaşı Arasında-, İstanbul Hiper Yayınları, 2019.
_______, “Kemal Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu’ya Yönelik Siyasi, Askeri Yaklaşımları ve Politikaları”, ed. Mustafa Bıyıklı, Türk Dış Politikası -Cumhuriyet Dönemi, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2008.
BOZDAĞLIOĞLU, Yücel, “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Sonuçları”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 180, S. 180, 2014, s. 9-32.
BUDAK, Mustafa, “Ankara Îtîlafnâmesi Sürecinde Suriye Sınırı Üzerindeki Tartışmalar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 8, S. 38, İstanbul 1997, s. 397-425.
ÇEVİKER, Abdüllatif -Halil Küçükbiltekin, “Fransız Mandası Döneminde Suriye’nin Ekonomik Yapısı ve Türkiye ile Ticari İlişkileri”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, C. 3, No. 2, 2011, s. 1-12.
DAĞISTAN, Adil -Adan Sofuoğlu, “Arşiv Belgeleri Işığında Sancak’ın Bağımsızlık Sürecinin İlk Aşaması ve Türkiye”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 21, S. 61, 2005, s. 1-46.
_______, “Sancak’ta Fransız Mandat Yönetimi ve Türkiye”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 20, S. 60, 2004, s. 687-704.
DEMİRCİ, Hasan, “Ermenistan’ın Bolşevikleşmesi Sürecinde Türk-Ermeni İlişkilerine Bir Bakış (1920-1921)”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 51, 2015, s. 301-327.
DEMİREL, Ali, “Ortadoğu’da Fransız Emperyalizmi: Fransız Manda Yönetimi Döneminde Suriye (1920-1946)”, Uluslararası Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi (Bellek), C. 1, S. 1, 2019, s. 69-89.
DİKMEN, Nedim, “Osmanlı Dış Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C. 19, S. 2, 2005, s. 137-159.
DOĞANAY, Rahmi, “Atatürk’ün Askeri Yaşamında Suriye Günleri”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 19, S. 55, 2003, s. 163-208.
DUMAN, Önder, “Atatürk Döneminde Balkan Göçmenlerinin İskân Çalışmaları (1923-1938)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C. 11, S. 43, 2009, s. 473-490.
DURAN, Hasan-Ahmet Karaca, “Tek Parti Dönemi Türk-Arap İlişkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 16, S. 3, 2011, s. 203-216.
ELDAR, Dan, “France in Syria: The Abolition of the Sharifian Government, April-July 1920”, Middle Eastern Studies, vol 29, n. 3, 1993, s. 487-504.
EROĞLU, Hamza, “Türk-Bulgar İlişkileri ve 18 Ekim 1925 Tarihli Dostluk Antlaşması”, Belleten, C. 51, S. 201, 1987, s. 1339-1348.
EVSİLE, Mehmet, “Türkiye-Suriye Sınırında Yaşanan Ekonomik Ve Sosyal Problemler (1923-1960)”, Kesit Akademi Dergisi, S. 7, Mart 2017, s. 23-29.
FİTZGERALD, Edward Peter, “France's Middle Eastern Ambitions, the Sykes-Picot Negotiations, and the Oil Fields of Mosul, 1915-1918”, The Journal of Modern History, The University of Chicago, Vol. 66, No. 4 (Dec., 1994), s. 697-725.
GÖNLÜBOL, Mehmet, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2013.
_______, (ve Ömer Kürkçüoğlu), “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasına Genel Bakış”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 1, S. 2, 1985.
GÜNGÖR, Berkan-Fatmanur Aksöz, “1929 Dünya İktisadi Krizi, Otoriterleşen Devletler ve Türkiye’ye Yansımaları”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 25, S. 1, 2021, s. 33-52.
HÜRMÜZLÜ, Erşat, “İngiltere’nin Musul Vilayeti Siyaseti: Türkmenlerin Konumu”, Yüzyıllık Sorun: Musul Vilayeti –Tarih, Toplum ve Siyaset-, ed. Zekeriya Kurşun-Davut Hut, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
KALELİOĞLU, Oğuz, “Mondros Mütarekesinden TBMM’nin Açılışına Kadar Gelişen Olaylarda Mustafa Kemal Paşa’nın Liderliği”, Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 6, S. 12, 2017, s. 21-36.
KARABULUT, Pakize Çoban, “Tek Parti Döneminde Suriye-Türkiye Dış Politikasında Fransa’nın Rolü”, İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, C. 5, S. 2, 2021, s. 395-401.
KARACA, Erden, “Briand-Kellogg Paktı Etrafında Dünyada Barışı Tesis Etme Çabaları ve Türkiye”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 44, S. 2, 2020, s. 127-150.
KARPAT, Kemal, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, çev. Bahar Tırnakçı, Timaş Yayınları, İstanbul 2013.
KASABA, Reşat, Türkiye Tarihi 1839-2010 –Modern Dünyada Türkiye-, çev. Zuhal Bilgin, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
KAYA, Erol, “Misak-ı Milli’nin Sınırları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 1, S. 8, 1997, s. 175-186.
KODAZ, Yusuf, “Bağımsız Suriye İçin Atılan İlk Adım: Fransa-Suriye Antlaşması ve Türk Kamuoyu (9 Eylül 1936)”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 35, S. 59, 2016, s. 213-237.
KURBAN, Vefa, “16 Mart 1921 Moskova Antlaşmasına Türk Ve Rus Kaynaklarına Göre Karşılaştırmalı Bir Bakış”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 12, S. 1, 2014, s. 143-157.
KURŞUN, Zekeriya, “Türkiye’de Laikliğin Kabulü ve Arap Dünyası”, Avrasya Dosyası, C. 6, S. 1, Ankara 2000, 31-43.
LEWİS, Norman, “The Frontier of Settlement in Syria, 1800-1950”, International Affairs, vol. 31, n. 1, 1955, s. 48-60.
Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar Belgeler, Kolektif (çev: Seha L. Meray), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, no 319, Ankara 1969.
METİNTAŞ, Mustafa Yahya, “Suriye Coğrafyasında 1919 - 1921 Döneminde Siyasal Ve Sosyal Olaylar Ve Türkiye - Fransa İlişkileri”, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 4, S. 1, 2019, s. 78-112.
ODABAŞI, Hadiye Yılmaz, “Avrupa Emperyalizmi ve Suriye Direnişi (1919-1922): Türk Milli Mücadelesiyle Ortaklıklar ve Ayrılıklar”, Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 7, Kasım 2018, s. 173-209.
_______, “Mustafa Kemal Paşa-Emir Faysal Anlaşması ve Milli Mücadele Döneminde Suriye ve Irak”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 20, Güz 2014, s. 289-305.
OKUR, Mehmet Akif, “Fransız Manda Yönetimi Döneminde Suriye”, Ortadoğu Siyasetinde Suriye, Ed: Türel Yılmaz, Mehmet Şahin, Ankara 2004.
ORAN, Baskın, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne, Olgular, Belgeler, Yorumlar, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
ORTAK, Şaban, “Türkiye ile Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan ve SSCB Arasında 9 Temmuz 1922'de İmzalanan Konsolosluk Ve Aile Hukuku Anlaşmalarının Türkiye-Ermenistan İlişkileri Açısından Önemi”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, C. 3, S. 6, 2016, s. 1-16.
ÖZÇELİK, İsmail, “Milli Mücadele’de Anadolu Basınında Güney Cephesi – Adana, Antep, Maraş, Urfa -, (1919-1921), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2005.
ÖZDEMİR, Ali Ulvi, “Lozan’da Başarıyı Ölçmek: Konular Bazında bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 53, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), 2013, s. 155-200.
ÖZDEMİR, Biltekin, Osmanlı Devleti Dış Borçları –Yüz Yıl Süren Cendere-, Remzi Kitabevi, İstanbul 2018.
ÖZGİRAY, Ahmet, “Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Siyasi İlişkiler (1923-1938)”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 15, S. 43, 1999, s. 53-73.
ÖZLÜ, Hasan, “Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Anlaşması’ Kapsamında Atatürk Dönemi Türkiye-Afganistan İlişkilerine Bakış”, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, S. 8, s. 31-46.
ÖZTAN, Ramazan Hakkı, “The Great Depression and the Making of Turkish-Syrian Border, 1921–1939”, International Journal of Middle East Studies, Cambirdge University Press, 2020, s. 311-326.
ÖZTOPRAK, İzzet, “Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey’in İstifası Meselesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 9, S. 25, 1992, s. 95-108.
SAİD, Emin Muhammet -Kerim Halil Sabit, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Hayatı ve Anadolu’da Türk Milli Mücadelesi, çev. Zekeriya Kurşun, İstanbul 2011.
SARINAY, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikası 1 (1936-1938)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 12, S. 34, 1996, s. 3-65.
SATLOFF, Robert B., “Prelude to Conflict: Communal Interdependence in the Sanjak of Alexandretta 1920-1936”, Middle Eastern Studies, vol 22, no 2, 1986, s. 147-180.
SAYGI, Tarık, “Lozan Antlaşması’nda Musul Sorunu Ve Hatay Meselesi”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, C. 5, S. 10, 2015, s. 157-174.
SAYGIN, Elif Zülal, “Atatürk Dönemi Göç ve İskan Politikaları”, Assam Uluslararası Hakemli Dergi, C. 9, S. 20, 2022, s. 1-18.
SEMERCİOĞLU, Harun, “Atatürk Döneminde İzlenen Bölgesel Güvenlik Politikası”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C. 16, S. 2, 2015, s. 47-62.
SEMİZ, Yaşar-Osman Akardere, “1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve Türkiye”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 9, S. 1-2, s. 301-313.
SONYEL, Salahi, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987.
_______, Mustafa Kemal ve Kurtuluş Savaşı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
SOYSAL, İsmail, “Hatay Sorunu ve Türk-Fransız Siyasi İlişkileri (1936-1939)”, Belleten, C. 49, S. 193, Ankara, 1985, s. 79-110.
_______, “Türkiye’nin Batı İttifakına Yönelişi (1934-1937)”, Belleten, C. 45, S. 1, 1981, s. 95-156.
_______, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
_______, “Türk-Arap İlişkileri (1918-1997)”, ed: İsmail Soysal. Çağdaş Türk Diplomasisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
_______, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
ŞENER, Bülent, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasında Çok Yönlü Bir İnce Diplomasi Uygulaması: Siyasal, Hukuksal ve Askerî Boyutlarıyla Hatay’ın Türkiye’ye Katılması Süreci (1921-1939)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 34, S. 97, 2018, s. 139-178.
ŞİMŞİR, Bilal, “Musul Sorunu ve Türkiye-İngiltere-Irak İlişkileri”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 21, S. 63, 2005, s. 859-916.
ULUSAN, Şayan, “Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne Girişi –Öncesi ve Sonrası”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 16, 2008, s. 237-258.
UMAR, Ömer Osman, “Cumhuriyet Döneminde Atatürk’ün Ortadoğu Politikası (1923-1938)”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 2, 2010, s. 47-83.
_______, Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda İdaresi Altında Suriye (1908-1938), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2004.
_______, Umar, Türkiye-Suriye İlişkileri (1918-1940), Fırat Üniversitesi Yayını, Elazığ, 2003.
YAMAÇ, Müzehher, “Fransız Diplomatik Belgelerinde Türkiye-Suriye Sınır Sorunu (1918 -1940)”, Belleten, C. 82, S. 295, 2018, s. 1153-1174. YAVUZ, Bilge, “1921 Tarihli Türk-Fransız Anlaşması'nın Hazırlık Aşamaları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 8, S. 23, 1992, s. 273-308.
YAVUZ, Erdem, “1929 Dünya Ekonomik Buhranının Türkiye’ye ve Diğer Ülkelere Olan Etkisinin İstatistik Analizi”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 14, S. 2, 2021, s. 377-390.
YERASİMOS, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar –Balkanlar Kafkaslar ve Ortadoğu- İstanbul İletişim Yayınları, 2015.
YILDIRIM, Seyfi, “1921 Londra Konferansı’nda Fransa’nın Tavrı ve Güney Cephesine Yansımaları”, Millî Mücadele’de Güney Bölgesi Sempozyumu: bildiriler; Gaziantep, 25-27 Aralık 2013/yay. haz.: Erdem Ünlen (ve diğ.), Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi 2015.
YILMAZ, Faruk, Cumhuriyet Döneminde Osmanlı Dış Borçları, Berikan Yayınevi, İstanbul 2007.
C. Gazeteler
Son Posta Gazetesi, “Hatay Meclisi Açıldı, Devlet Reisliğine Tayfur Sökmen İttifakla Seçildi” 3 Eylül 1938.
_______, “Ordumuzun Antakya’ya Girişi Çok Güzel ve Çok Heyecanlı Oldu” 8 Temmuz 1938.
_______, “Mukavele Nasıl İmzalandı?” 21 Temmuz 1936.
D. İnternet Erişim Adresleri TBMM Gizli Celse Zabıtları: https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_dergisi_pdfler.birlesimler_gc?v_meclis=11&v_donem=1 Erişim 1 Ağustos 2022.
Türk İstiklal Harbinde Güney Cephesi, Milli Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askeri Tarih Daire Başkanlığı: https://www.msb.gov.tr/ArsivAskeriTarih/icerik/turk-istiklal-harbi-serisi Erişim 2 Ağustos 2022.