‘Beş Şey Fıtrattandır’ Hadisinin İsnâd ve Metin Açısından Analizi

İslâm dini temizliğe büyük bir önem vermiş ve onu fıtratın gereği saymıştır. Bu bağlamda beden, elbise ve çevre temizliği konusunda bazı temel ilke ve kurallar belirlemiş, bunlara uyulması gerektiğini bildirmiştir. Bu çalışmamızda beden temizliği ile alakalı ‘Beş şey fıtrattandır’ rivâyetinin isnâd ve metin açısından analizi yapılacaktır. Beden temizliğinin insanoğlunun aslî, yani fıtrî bir özelliği olduğunu belirten ve bu konuda bazı kurallar koyan rivâyet, klasik hadis kaynaklarının çoğunda yer almıştır. Hadis iki farklı metin öbeğiyle merfû‘ ve mevkûf olarak iki şekilde nakledilmiştir. Söz konusu hadis ilk üç tabakada Zührî’ye kadar tek râvi tarafından nakledilmiş Zührî sonrası ise râvî sayısı artmıştır. Araştırmada birçok tariki olan rivâyetin önce isnâd analizi ardından metin tenkidi yapılmıştır. İsnâd analiziyle hadisin Hz. Peygamber’e (as) aidiyeti ve râvîlerin güvenilirlik açısından durumunun beyanı amaçlanmış, metin tenkidiyle de tarikler arasında çelişkilerin olup olmadığı ve hadisin lafızla mı yoksa mana ile mi rivâyet edildiği tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca fıkıh âlimlerinin bu rivâyet hakkındaki yaklaşımlarına kısaca değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, Fıtrat, İsnad, Metin, Tenkid

Analysis of the Ḥadīth 'Five Things are from Nature' in terms of Isnād and Text

The religion of Islam attaches great importance to cleanliness and regards it as a necessity of nature. In this context, determined some basic principles and rules on body, dress and environmental cleaning and stated that they should be followed. In this study, the 'five things are from nature' narration related to body cleaning will be analyzed in terms of isnād and text. The narration stating that body cleanliness is an essential, that is, an innate feature of human beings and laying down some rules on this issue, took place in most of the classical ḥadīth sources. The ḥadīth was transmitted in two different ways as marfūʿ and mawqūf with two different texts. The ḥadīth in question was transmitted by a single narrator until al-Zuhrī in the first three layers, and the number of narrators increased after al-Zuhrī. In the research, the ḥadīth, which has many transmission channels, was first isnād analyzed and then the text was criticized. With the analysis of isnād, the your ḥadīth whether it belongs to the Prophet (pbuh) and it is aimed to state the situation of the narrators in terms of reliability. The text criticism, it has been tried to determine whether there are contradictions between the ṭarīqs and whether the ḥadīth is literally or with in meaning. In addition, the approaches of fiqh scholars to this point of transmission are briefly mentioned.

Keywords:

Ḥadīth, Fiṭrah, Isnād, Matn, Critism,

PDF

___

Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâẓi’l- Ḳur’âni’l-Kerim. Kahire: Dâru’l-Kitab el-Mısriyye, 1927.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el Arnavut. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
Âlemgîr, Ebu’l-Muzaffer M. Evrenğzîb. el-Fetâva’l-Hindiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
Ateş, Ali Osman. İslam’a Göre Cahiliye ve Ehli Kitab Örf ve Adetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Baskı., 2014.
Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. ‘Umdetu’l-ḳārî fî şerḥî Ṣaḥiḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Aytepe, Mahsum. “İnsanda Orta Yolu Bulma Potansiyeli”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research (JOSR) 10/1 (30 Nisan 2018), 230-248. https://doi.org/10.26791/sarkiat.357117.
Âzîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî. ‘Avnü’l-ma‘bûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2005.
Bâcî, Ebu’l-Velid Süleymân b. Halef. el-Münteḳā. 7 Cilt. Kahire: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1332.
Bâcî, Ebu’l-Velid Süleymân b. Halef. et-Tadil ve’t-tecrih. thk. Ahmed Bezzâr. 3 Cilt. Mağrib: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûn el-İslâmiyye, 1411.
Bandırmalızâde, Ahmed Münîb Efendi. Ta’rifü’l-hitân. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1318.
Baysa, Hüseyin. “Sakal Uzatma Ve Bıyık Kısaltmanın Hükmüne İlişkin Görüşlerin Değerlendirilmesi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/14 (19 Aralık 2017), 273-289. https://doi.org/10.31834/kilissbd.352197
Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
Binti Mahmut, İzdihar. Ahkâmu’t-tecmîlü’n-nisa fi’ş-şeriatü’l-İslamiyye. Riyad: Dâru’l-fazie, 2002.
Bozkurt, Nebi. “Sünnet”. İslam’da İnanç, İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. ed. İbrahim Kafi Dönmez. 4/1842-1843. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2006.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-. Edebü’l-Müfred. thk. Muhammed İlyâs el-Bâreh Bengevî. Şam: Dâr İbn Kesir, 3. Basım, 2011.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. el-Câmi‘u’ṣ- Ṣaḥîḥ. Dımaşk: Dâru İbnu Kesîr, 2002.
Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. İdris el-. Keşşâfü’l-kınâ’ an metni’l-İknâ’. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1402.
Canan, İbrahim. Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye. İstanbul: Tuğra Neşriyat, ts.
Cevherî, Ebû Nasr İsmâil İbn Hammâd el-. es-Sıhâh. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. et-Ta‘rifât. thk. Muhammed Sıddik Minşâvî. Mısır: Dâru’l-Fadila, ts.
Çakan, İsmail Lütfi. Anahatlarıyla Hadis. İstanbul: Ensâr Neşriyat, 14. Basım, 2016.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân b. el-Fazl ed-. es-Sünen. 2 Cilt. Beyrut: El-Mektebetü’l-Asrıyye, 2010.
Ebû Avâne, Ya‘kūb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. Müsnedü Ebî ʿAvâne. thk. Muhammed Hüseyin Arif ed-Dimeşkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-marife, 1998.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Heysem b. Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 1999.
Ebû Ya’lâ el-Mevsılî, Ahmed b. Alî b. Müsennâ et-Temîmî. el-Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mun li’t-Turâs, 2. Basım, 1410.
Ebüssuûd Efendi, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn el-. Tamâmu’l-minne fi’t-ta’lîki ’alâ Fıkhi’s-sünne. Riyad: Dâru’r-Râye, 1409.
Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtîḥu’l-ġayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
Günenç, Halil. Günümüz Meselelerine Fetvalar. 3 Cilt. İstanbul: İlim Yayınları, 1992.
Gürkan, Salime Leyla. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (1.Baskı). 38/155-157. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb. Me‘âlimü’s-Sünen. 4 Cilt. Halep: El-Matbaatü’l-ilmiyye, 1932.
Hökelekli, Hayati. “fıtrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (1.Baskı). 13/47-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr b. Îsâ el-Kureşî el-. el-Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sakâ, 1996.
Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm el-Hüseyn b. Abdurrahmân el-. Mesele fî kassi’ş-şârib. thk. Abdurrahim b. Mübârek Derviş. Beyrut: Dâru’l-Beşâir el-İslâmiyye, 1424.
İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭâ’ mine’l-me‘anî ve’l-esânîd. thk. Said Ahmed Arab. 26 Cilt. Titvan-Fas: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-Şüûn el-İslâmiyye, 2. Basım, 1987.
İbn Abdülber, Ebu Ömer Yusuf en-Nemeri. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medine el-Mâlikî. thk. Muhammed Mûrîtânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîse, 1400.
İbn Abdülberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-İstiẕkârü’l-câmi‘ li-meẕâhib fuḳahâ’i’l-emṣâr ve ‘ulemâ’i’l-aḳṭâr fîmâ teżammenehü’l-Muvaṭṭâ’ min me‘âni’r-re’y ve’l-âsâr. thk. Abdülmûtî Emin Kal‘aci. 30 Cilt. Kahire: Dâru’l-Vaî, 1993.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muḫtâr ‘ale’d-Dürri’l-muḫtâr. thk. Ahmed Abdülmevcud Adil - Ali Muhammed Muavvıd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423.
İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adî b. Abdullah el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍu’afâ’i’r-ricâl. 9 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1404.
İbn Ebû Hatim er-Râzî, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. el-Cerh ve’t-tadil. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1371.
İbn Ebû Şeybe, Ebu Bekr Abdullāh b. Muhammed İbrahim el-Absî. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs ve’l-âsâr. thk. Ebû Muhammed b. Üsâme İbrahim. 15 Cilt. Kahire: el-Fârûk el-Hadisiyye li’t-tab’atî ve’n-neşr, 1428.
İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî. Mu‘cemü Meḳāyîsi’l-luġa. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399.
İbn Hacer el- Askalânî, Ebü’l Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Hedyü’s-Sârî Mukaddimetu Fetḥu’l-bârî bi şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Şuayb el-Arnavut. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1434.
İbn Hacer el- Askalânî, Ebü’l Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tehẕîbu’t-Tehẕîb. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Alî Muhammed Muavvıd. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2004.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fetḥu’l-bârî bi şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 24 Cilt. Beyrut: er-Risale el-İlmiyye, 5. Basım, 2020.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥiḥ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Ta’sil, 2014.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Siḳât. thk. Muhammed Abdu’l-muid Han. 10 Cilt. Dâiretu’l-Meârif el-Osmanî, 1973.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī. Zâdü’l-me‘âd fî hedyi ḫayri’l-‘ibâd. çev. Heyet. 4 Cilt. İstanbul: İklim Yayınları, 1988.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakkuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed. el-Muġnî. 15 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1997.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnavut. 5 Cilt. Beyrut: Daru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2009.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1990.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥrü’r-râ’iḳ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿârif, 1997.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdiddîn. Mecmûu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed. 37 Cilt. Riyad: Dâru ’Âlemi’l-Kütüb, 1412.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. ‘Ârizatü’l-ahvezî bi şerhi Sahîhi’t-Tirmizî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. eḍ-Ḍu‘afâ ve’l-metrûkîn. thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
İbnü’l-Kayyim, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr. Tuhfetü’l-mevdûd bi ahkâmi’l-mevlûd. thk. Salâhuddîn Makbûl Ahmed. Kuveyt: Dâru Îlâfi’d-Düveliyye, 1416.
İbnü’l-Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm el-Münzir en-Nîsâbûrî. el-İşrâf ’alâ meẕâhibi ehli’l-’ilm. thk. Ebû Hammâd Sâgir el-Ensârî. 10 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Mektebete’s-Sekâfiyye, 1425.
Kadıoğlu, Hakan Hadi vd. “Dinî ve Tıbbî Açıdan Sünnet”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/25 (30 Haziran 2006), 1-16.
Ḳādî İyâz, Ebü’l Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Mu‘lim bi-fevâ’id fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim. thk. Yahya İsmail. 9 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1998.
Karâfî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. thk. Muhammed Haccî - Muhammed Ebû Hubze. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1415.
Karslızâde, Cemaleddin. Me’debetü’l-hitân. İstanbul, 1252.
Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr el-. İrşâdü’ṣ-ṣârî li Şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
Keskin, Mehmet. Şafii Fıkhı. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2.Baskı., 2016.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekrb. Ferh el-. el-Câmi‘ li Aḥkâmi’l-Ḳur’ân. 24 Cilt. Beyrut: Müssesetü’r-Risale, 2006.
Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvaṭṭâ’. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1985.
Ma’mer b. Râşid, Ebû Urve el-Basrî es-San’ânî. el-Câmi’. thk. Habibu’r-Rahmân el-Azâmî. 12 Cilt. Johannesburg: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403.
Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alî b. Süleymân. el-İnsâf fî ma’rifeti’r-râcih mine’l-hilâf ‘alâ mezhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1419.
Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd el-. el-İḫtiyâr li-ta‘lîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
Mevvâk, Ebu Abdillâh Muhammed b. Yusuf el-. et-Tâc ve’l-iklîl li Muhtasari Halîl. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398.
Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahmân b. Yûsuf el-. Tehẕîbu’l-Kemâl fî esmâ’i’r-ricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’ṣ- Ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1374-75/1955-56.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. es-Sünen. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. el-Mecmû‘ şerḥu’l-Müheẕẕeb. thk. Mahmud Matracî. 22 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. el-Minhâc fî şerḥî Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Haccâc. 18 Cilt. Şam: Dâru Takvâ, 2004.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. Ravzatü’t-tâlibîn. thk. ‘Âdil Ahmed ‘Abdülmevcûd - Alî Muhammed Mu‘avvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Râgıp el-İsfahânî, Ebül-Kāsım Hüseyn Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât. thk. Safvân Adnan Dâvudî. 1 Cilt. Şam: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
Sâbûnî, Muhammed Ali es-. Saffetu’t-Tefâsir. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kur’an el-Kerim, 4. Baskı., 1981.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. el-Mebsûṭ. thk. Mustafa Cevat Akşit. 30 Cilt. İstanbul: Gümüşev Yayınları, 2008.
Seyyid Sâbık. Fıkhu’s-sünne. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Feth li’l-İ’lâmi’l-’Arabi, 1418.
Sübkî, Ebü’l-Hasen Takiyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm es-. Fetâva’s-Sübkî. thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-. es-Seylü’l-cerrâr el-mütedeffik ’alâ hadâiki’l-ezhâr. thk. Mahmud İbrahim Zâyid,. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hâtib eş-. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿżı meʿânî kelâmi rabbine’l-ḥakîmi’l-ḫabîr. 4 Cilt. Beyrut: Matbaatü Bûlâk el-emiriyyeti, 1285.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1995.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerir b. Yezîd el-Âmülî et-. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Ḳur’ân. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
Tahâvî, Ebû Câ‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî. Müşkilü’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnavut. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-. el-Müsned. thk. Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Dâru Hicre, 1999.
Teki̇n, Muhammet Ali. “Kur’ân ve Hadislerde Fıtrat Kavramının Anlamı Üzerine”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (09 Aralık 2020), 1442-1490. https://doi.org/10.47424/tasavvur.807157
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-. el-Câmi‘u’ṣ- Ṣaḥîḥ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2016.
Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr b. Mûsâ el-. eḍ-Ḍu‘afâ’ü’l-kebîr. thk. Abdulmu’ti Emin Kalaci. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
Ulutürk, Veli. Kur’an’da Yaratma Kavramı. İstanbul: Bayrak Matbaacılık, 1987.
Wensinck, Arent Jan. el-Mu‘cemü’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Hadîsi’n-Nebevî. 7 Cilt. Leiden: Brill, 1936.
Yaşar, Ahmet. “Kaynaklara Göre Sünnet Olmak”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/4 (25 Eylül 1987), 419-431. https://doi.org/20.500.12397/4063
Yıldırım, Celâl. Kaynaklarıyla Ahkâm Hadisleri. 2 Cilt. Konya: Uysal Kitabevi, 1986.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed el-Hüseynî ez-. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü’l-Kuveyt, 2. Basım, ts.
Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed Osman ez-. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnavut. 29 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-. el-Keşşâf. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü ’Abiken, 1998.
Zuhayli, Vehbe. el-veciz fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Şam: Dâru’l-Fikr, 2008.