TUVACA GÖRME ALGI FİİLLERİNDE ÇOK ANLAMLILIK

Alanyazında fiiller birtakım biçimbilgisel, sözdizimsel ve anlambilimsel özelliklerine göre çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Mental fiiller, fiillerin anlambilimsel özelliklerine göre algılama, akıl, duygu, irade gibi düşünce etrafında birleşen fiillerden oluşan bir fiil sınıflandırmasıdır. Algı fiilleri ise mental fiillerin bir alt türüdür. Algının temelinde duyu organlarının fiziksel olarak uyarılması söz konusudur. Bu sebeple alanyazında algı fiilleri beş temel duyu organına göre görme, duyma, koklama, tatma ve dokunma fiilleri olarak incelenmiştir. Görme algı fiilleri en çok kullanılan algı fiillerindendir. Bu sebeple görme algı fiillerinin sayısı ve anlam çeşitliliği daha fazladır. Algı fiillerinin çok anlamlılaşması üzerinde çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bunlardan en öne çıkan görüş, görme algı fiillerinin fiziksel algıya dayanan temel anlamlarında var olan farklı özellikleri aracılığıyla temel anlamla ilişkili yan anlamların ortaya çıkmasıdır. Bunun dışında çok anlamlılığın oluşumu için biçimbilgisi, metaforlaşma, sözdizimsel çevre, kullanım sıklığı gibi pek çok açıklama yapılmıştır. Bu çalışmada güney Sibirya Türk dillerinden Tuvacada görme algı fiilleri çok anlamlılık açısından ele alınmıştır. Bu kapsamda Tuvaca sözlüklerden kör-, bakıla- ve karakta- fiilleri tespit edilmiş ve bu fiillerin alanyazında kabul görmüş görme algı fiilleri sınıflandırması ve Tuvaca metinlerde karşılaşılan anlamlardan hareketle anlam çeşitlenmesi ortaya konulmuştur. Böylelikle Tuvaca görme algı fiillerinin sözlüklerde yer alan birincil anlamlarıyla birlikte bağlam içinde hangi anlamlarda kullanılabileceği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Bilişsel Dilbilim, Anlambilim, Mental Fiiller, Algı Fiilleri, Tuvaca

Polysemy of the Visual Perception Verbs in Tuvan

In the literature, verbs have been classified in various ways according to some morphological, syntactic and semantic features. Mental verbs are a classification of verbs that combine around thought, such as perception, reason, emotion, and will, according to the semantic features of the verbs. Perception verbs are a subtype of mental verbs. The basis of perception is the physical stimulation of the sense organs. For this reason, the verbs of perception have been examined in the literature as seeing, hearing, smelling, tasting and touching according to the five basic sense organs. Visual perception verbs are the most used perception verbs. For this reason, the number of visual perception verbs and the variety of meanings are higher. Various opinions have been put forward on the polysemy of the verbs of perception. The most prominent view is the emergence of connotations related to the basic meaning through the different features of the visual perception verbs in their basic meanings based on physical perception. Apart from this, many explanations such as morphology, metaphorization, syntactic environment, frequency of use have been made for the formation of polysemy. In this study, visual perception verbs in Tuvan, one of the Southern Siberian Turkic languages, are discussed in terms of polysemy. In this context, the verbs kör-, bakıla- and karakta- were determined from Tuvan dictionaries and the meaning diversity of these verbs has been revealed thanks to the classification of visual perception verbs accepted in the literature and the meanings encountered in Tuvan texts. Thus, it has been seen in which meanings Tuvan visual perception verbs can be used in context together with their primary meanings in dictionaries. Thus, it has been seen in which meanings Tuvan visual perception verbs can be used in context together with their primary meanings in dictionaries.

Keywords:

Cognitive Linguistics, Semantics, Mental Verbs, Verbs of Perception, Tuvan.,

PDF

___

Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aslan Demir, S. (2018). Türkçede İşitme Algı Fiilleri ve Metaforik Anlam Genişlemeleri. XIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı (25-28 Eylül 2018) içinde (ss. 330-336). Varşova.
Aslan Demir, S. (2021). Dokunmak Algı Fiili, Metaforlaşma ve Çok Anlamlılık. N. Ergün Atbaşı ve K. Üstün (Ed.), Hacettepe Türkoloji 50. Yıl Armağanı içinde (ss. 97-105). Ankara: Nobel.
Croft, W. (1993). Case Marking and the Semantics of Mental Verbs. J. Pustejovsky (Ed.), Semantics and the Lexicon içinde (ss. 55-72). Dordrecht.
Dongak, E. (2006). Çetkerlerge Çagaalarım. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Dongak, E. (2010). Kejik Kıs. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004) içinde (ss. 939-949). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Evans, N. ve Wilkins, D. (2000). In the Mind’s Ear: The Semantic Extensions of Perception Verbs in Australian Languages. Language, 76(3), 546-592.
Gisborne, N. (2010). The Event Sructure of Perception Verbs. New York: Oxford University Press.
Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de Kör- “Görmek”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme, Türkbilig, 29, 59- 76.
GTS = Güncel Türkçe Sözlük. 27.03.2023 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişildi.
Halliday, M. A. K. (2014). Halliday’s Introduction to Functional Grammar. London and NewYork: Routledge.
Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi. SUTAD, (41), 53-74.
Hirik, E. (2019). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Ibarretxe-Antuñano, B. I. (1999). Polysemy and Metaphor in Perception Verbs: A Cross Linguistic Study (Basılmamış Doktora Tezi). University of Edinburgh. Edinburgh.
İshakov, F. G. ve Palmbah, A. A. (2019). Tuva Dili Grameri Ses ve Şekil Bilgisi (E. Arıkoğlu, C. M. Bapayeva ve B. Borbaanay, Çev.). Ankara: Bengü Yayınları.
Kara-ool, L. S. (2013). Literaturlug Nomçulga 3 Klass. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Kuular, N. (2002). Düüşkünnerlig Eer-dagır Oruktar. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Kuular, Ş. (2008). Baglaaş-Üşkü Nom. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Kyunzegeş, Y. (2002). Çaŋgıs Önçüm-Uyan Irım. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Levin, B. (1993). English Verb Classes and Alternations. Chicago: The University of Chicago Press.
Lodoylamba, Ç. (2005). Arıg Suglug Tamir (K. Talayeviç ve O. Höveŋmey, Çev.). Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Monguş, D. A. (2005). Tuvaca-Türkçe Sözlük. Kızıl: Tuvanın Sosyal Araştırmalar Enstitüsü.
Monguş, D. A. ve Kuular, K. B. (1995). Tıva Dıl-Ortumak Şkolanıŋ 6-7 Klasstarınga Ööredilge Nomu. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Ölmez, M. (2007). Tuvacanın Sözvarlığı-Eski Türkçe Ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Özkan Kurt, F. (2020). Batı Türkçesinde Algı Fiilleri (Basılmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
Pustejovsky, J. (1991). The Generative Lexicon. Computational Linguistics, 17, 409-41.
Pustejovsky, J. (1996). The Generative Lexicon. Cambridge: The MIT Press.
Sarı, İ. (2019). Algı Fiillerinde Çok Anlamlılık: Gör- Örneği. Algı’ya Dair (E. Kuyma ve A. Nazlı, Ed.) içinde (ss. 129- 160). İstanbul.
Seçkin, K. (2020). Eski Türkçe Metinlerinden Örneklerle Mental Fiil Teorisi. Konya: Palet Yayınları.
Suvaŋ, Ş. (2009). Hemçik Noyanı. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Sweetser, E. (1990). From Etymology to Pragmatics. Metaphorical and Cultural Aspects of Semantic Structure. Cambridge: Cambridge University Press.
Şahin, S. (2012). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller (Basılmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi. Ankara.
Tanova, E. (2008). Kara Bay. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Tatarintsev, B. İ. (2000). Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka (Cilt 2). Novosibirsk: Nauka.
Tatarintsev, B. İ. (2004). Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka (Cilt 3). Novosibirsk: Nauka.
Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar. Moskva: İzdatel’stvo Sovyetskaya Ensiklopediya.
Viberg, Å. (1984). The Verbs of Perception: a Typological Study. B. Butterworth, B. Comrie ve Ö. Dahl (Ed.), Explanations for Language Universals içinde (ss. 123-162). Berlin.
Viberg, Å. (1994). Differentiation and Polysemy in the Swedish Verbal Lexicon. Euralex, 204-215.
Viberg, Å. (2001). Verbs of Perception. M. Haspelmath, E. König, W. Oesterreicher, W. Raible (Ed.), Language Typology and Language Universals, An International Handbook içinde (ss. 1294-1309). Berlin.
Whitt, R. J. (2010). Evidentiality and Perception Verbs in English and German. Oxford/ Bern: Peter Lang.
Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51.
Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller (Basılmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi. Ankara.
Yıldız, H. (2018). Atebetü’l-Hakayık’ta Algı Fiilleri. Karadeniz Araştırmaları, XV(60), 163-181.