İrfan KOKDAŞ

17. YÜZYILDA İZMİR’E ERMENİ GÖÇÜ: ACEM TÜCCARLARI VE HEMŞEHRİLİK AĞLARI

Yava cizyesi kayıtları ile tahrir ve nüfus defterlerine dayanan ve 17. yüzyıl İzmiri’nde çok katmanlı Ermeni toplumunun oluşumuna odaklanan bu çalışma, kentteki Ermeni göçmenlerin iki ana gruptan oluştuğunu göstermektedir. İlk grup, Acem tüccarları ile onların İranlı hemşehrilerinden oluşurken ikinci grup ise İzmir’de kalıcı ve geçici bir şekilde çalışmak için Anadolu’nun sınırlı sayıdaki yerlerinden gelen Ermenilerden oluşmaktadır. Bu bağlamda 17. yüzyıl Anadolusu’ndaki Ermeni hareketliliğinin sadece ahalinin yerlerinden sağa sola dağılmasını değil aynı zamanda hemşehri bağlantıları sayesinde zincirleme göçleri de içerdiği anlaşılmaktadır. Çalışmanın bulguları, her ne kadar tekstil, kuyumculuk ve inşaat gibi bazı sektörlerde hemşehri yoğunlaşmalarına işaret etse de aynı yerlerden kente gelen Ermenilerin genellikle farklı iş kollarında çalıştıklarını ortaya koymaktadır. Çalışma ayrıca vasıflı ve sermaye gerektiren alanlardaki işlerin, Batı Anadolu havzasından gelen Ermeniler tarafından, daha yoğun emek ve çok fazla maddi birikim gerektirmeyen sektörlerdeki işlerinse Orta ve Doğu Anadolu’dan gelen Ermeniler tarafından yapıldığını göstermektedir. Bu durum, bölgesel farklılıkların Ermeni göç kalıplarının oluşumuna ve erken modern İzmir’deki işgücü yapısının şekillenmesi üzerindeki muhtemel etkisine işaret etmektedir.

Armenian Migration to Seventeenth-Century Izmir: Acem Merchants and Networks of Fellow Countrymen

The present study, focusing on the formation of multi-layered Armenian society in seventeenth-century Izmir, reveals that there are mainly two Armenian migrant groups in the city, based on the yava-cizye registers, fiscal surveys and population records, The first group consisted of Acem merchants and their fellow citizens from Iran, while the second comprises Armenians who came from a limited number of regions across Anatolia to find temporary and permanent jobs in the urban center of Izmir. It appears that the Armenian mobility in seventeenth-century Anatolia involves not only a chaotic flight of the population, but also a high degree of chain migration thanks to regional allegiances. Findings of the study also indicate a significant presence of fellow countrymen in specific sectors such as textile, jewelry and construction, whereas Armenian migrants from the same region usually practiced different professions in the market. It also demonstrates that Armenian migrants from Western Anatolia were visible mostly in more skill-and capital-intensive activities, while those from Central and Eastern Anatolia tended to take up less skilled positions in the labor-intensive sector, a phenomenon that may point to the impact of geographical disparities on the Armenian migration patterns and labor profile in early-modern Izmir.

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi
Maliyeden Müdevver Defterler
MAD d. No: 1233
MAD d. No: 5484
MAD d. No: 15169
MAD d. No: 14888
Mevkufât Kalemi Defterleri
D.MKF d. No: 27823
Nüfus Defterleri
Nüfus d. No: 2939
Tapu Tahrir Defterleri
Tapu Tahrir d. No: 148
Tapu Tahrir d. No: 537
Cevdet Hariciye
C. HR, 24/1178, 10 B 1130, 9 Haziran 1718
Adıyeke Nükhet, A. (2017). 18. Yüzyılda Girit’te Cizye Uygulaması ve Toplumsal Etkileri. Belleten, 81 (290), 135-158.
Akdağ, M. (1964). Celâli İsyanlarından Büyük Kaçgunluk, 1603-1606. Tarih Araştırmaları Dergisi, 2(2), 1-49.
Akyüz, J. (2003). Ankara'nın Bütüncül Tarih Çerçevesinde XVIII. Yüzyılda Ankara (Şer’iye Sicillerinin Sayısal ve Muhteva Analizi Denemesi) (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi. Ankara.
Arıkan, Z. (2001). Eğin Kasabası'nın Tarihsel Gelişimi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 12, 1-64.
Asıl, H. (2006). 18 Numaralı (H. 1229/M. 1813-1814) Tokat Şer’iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi. Kayseri.
Aslanian, S. (2007). The Circulation of Men and Credit: The Role of the Commenda and the Family Firm in Julfan Society. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 50(2/3), 124-171.
Aşık, G., Karakoç, U. ve Pamuk, Ş. (2020). Regional Inequalities and the West-East Divide in Turkey since 1880. Discussion Paper Series: Centre for Economic Policy Research, 15304, 1-57.
Atik, T. (2014). The Rise of Ottoman İzmir as a Commercial Center (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). ODTÜ. Ankara.
Babalık Berber, B. (2015). Osmanlı Kuyumculuğunda Ermeniler ve Bir Ermeni Ailesi Örneği: Arslanyanlar (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Adnan Menderes Üniversitesi. Aydın.
Başaran, B. (2014). Selim III, Social Control and Policing in Istanbul at the End of the Eighteenth Century: Between Crisis and Order. Leiden: BRILL.
Bauden, F. (2003). İzmir Gezisi: Antoine Galland'ın Bir Elyazması, 1678 (E. Üyepazarcı, Çev.). İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi.
Behar, C. (2014). Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008) Osmanlı İstanbul’unda Kasap İlyas Mahallesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Canbakal, H. (2007). Society and Politics in an Ottoman Town: 'Ayntāb in the 17th Century. Leiden: BRILL.
Clay, C. (1998). Labour Migration and Economic Conditions in Nineteenth-Century Anatolia. Middle Eastern Studies, 34(4), 1-32.
Cora Yaşar, T. (2015). Osmanlı Taşrasındaki Ermeniler Üzerine Olan Tarihyazımında Sınıf Analizinin Eksikliği. Praksis, 39, 23-44.
Çızakça, M. (1980). Price History and the Bursa Silk Industry: A Study in Ottoman Industrial Decline, 1550-1650. The Journal of Economic History, 40(3), 533- 550.
Danık, S. (2017). H.1102-1103 (M.1691-1692) Tarihli Harput Kazası Cizye Defterinin Tanıtımı ve Tahlili. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 4(1), 23- 54.
Darling, L. (1996). Revenue-Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660. Leiden: BRILL.
Demir, A. (2015). 15-16. Yüzyıl Göçlerinin Osmanlı İskân Yapısına Etkisi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 34(58), 563-582.
Ergin, N. (2017). 1752 İstanbul’unda Hamamların ve Hamam Çalışanlarının Haritasını Çıkarmak. S. Faroqhi, (Ed.), Ekmek Aslanın Ağzında: Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak İçin Mücadele Eden Zanaatkârlar içinde (ss. 125-153). İstanbul.
Faroqhi, S. (1981). Urban Development in Ottoman Anatolia (16.-17. Centuries). METU JFA, 7(1), 35-51.
Faroqhi, S. (1987). Political Tensions in the Anatolian Countryside around 1600 - An Attempt at Interpretation. J. L. Grammont, B. Flemming, M. Gökberk ve İ. Ortaylı, (Ed.), Türkische Miszellen. Robert Anhegger Festschrift içinde (ss. 117- 130). İstanbul.
Faroqhi, S. (1998). Migration into Eighteenth - Century ‘Greater Istanbul’ as Reflected in the Kadi Registers of Eyüp. Turcica, 30, 163-183.
Goffman, D. (1995). İzmir ve Levanten Dünya (1550-1650) (A. Anadol ve N. Kalaycıoğlu, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Gümüşçü, O. (2004). Internal Migrations in Sixteenth Century Anatolia. Journal of Historical Geography, 30, 231-248.
Günay, M. (2014). XVII. Yüzyılda Manisa Ermenileri. Türk Tarih Kurumu Türk-Ermeni Külliyatı IV. Cilt: Birlikte Yaşama Kültürü içinde (ss. 229-241). 10 Ekim 2020 tarihinde http://dunyasavasi.ttk.gov.tr/tr/turk-ermeni-kulliyati/ adresinden erişildi
Haghnazarian, A. (2007). The Architecture of New Julfa. S. Chaudhury ve K. Kévonian, (Ed.), Armenians in Asian Trade in the Early Modern Era içinde (ss. 83-88). Paris.
Herzig, E. (1992). The Volume of Iranian Raw Silk Exports in the Safavid Period. Iranian Studies, 25(1/2), 61-79.
Herzig, E. (2007). The Commercial Law of the New Julfa Armenians. S. Chaudhury ve K. Kévonian, (Ed.), Armenians in Asian Trade in the Early Modern Era içinde (ss. 63-81). Paris.
Ivanova, S. (2003). The Empire’s “Own” Foreigners: Armenians and Acem Tüccar in Rumeli in the Seventeenh and Eighteenth Centuries. Oriente Moderno, 83(3), 681-703.
Ivanova, P. (2017). Armenians in Urban Order and Disorder of Seventeenth-Century Istanbul. Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, 4(2), 239-260.
İnalcık, H. (1951). Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişaf Devrinde Türkiye'nin İktisadi Vaziyeti Üzerinde Bir Tetkik Münasebetiyle. Belleten, 15(60), 629-684.
İnalcık, H. (1967). The Rebuilding of İstanbul by Sultan Mehmed the Conqueror. Cultura Turcica, 4(1-2), 5-15.
İnbaşı, M. (2014). Osmanlı Döneminde Kayseri’de Yaşayan Ermeniler (XVI. ve XVII. Yüzyıl). Türk Tarih Kurumu Türk-Ermeni Külliyatı IV. Cilt: Birlikte Yaşama Kültürü içinde (ss. 195-211). 10 Ekim 2020 tarihinde http://dunyasavasi.ttk.gov.tr/tr/turk-ermeni-kulliyati/ adresinden erişildi.
Jennings, R. (1976). Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon, and Erzurum. International Journal of Middle East Studies, 7(1), 21-57.
Kadı Hakkı, İ. (2008). Amsterdam’daki Bir Kilisenin Anadolu’ya Uzanan Hikayesi. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 25(1), 219-237.
Karazeybek, M. (2011). XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Afyonkarahisar Şehri: Fiziki, Sosyal ve Ekonomik Yapı İncelemesi (Basılmamış Doktora Tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi. Afyon.
Kars, R. (2018). Osmanlı İmparatorluğu'nda Ankaralı Tüccarların Faaliyetleri Kapsamında İç Ticarete Konu Olan Emtia (1700-1750). KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 6, 1-12.
Kaynakcı, A. G. (2007). XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Larende (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
Kelleci, A. (2019). Ankara-İstanbul Arasında Bir Katolik Aile: Aydınyanlar. Ankara Araştırmaları Dergisi, 7(1), 225-253.
Kılıç, O. (2007). XVI-XVII. Yüzyıllarda Van Gölü Çevresinde Ermeni Varlığı ve Türk- Ermeni İlişkileri. M. Hülagü, G. Alan, S. Demirci ve Ş. Batmaz, (Ed.), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler Cilt III içinde (ss. 439-473). Kayseri.
Kırlı, C. (2001). A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-Century Istanbul. International Labor and Working-Class History, 60, 125-140.
Kırlı, C. (2015). İstanbul’da Hemşehrilik Tabanlı Tabakalar/Yoğunlaşmalar. C. Yılmaz, (Ed.), Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi içinde (ss. 72-79). İstanbul.
Koçak, Z. (2018). H. 1102 (M. 1690-1691) Tarihli Diyarbekir Eyaleti Cizye Defterinin Tanıtımı ve Tahlili. Tarih Araştırmaları Dergisi, 37(63), 219-265.
Kokdaş, İ. ve Araz, Y. (2018). İstanbul'da Ev İçi Hizmetlerinde İstihdâm Edilen Kuzeybatı Anadolulu Kız Çocuklarının Göç Ağları Üzerine Bir Değerlendirme (1845-1911). Tarih İncelemeleri Dergisi, 33(1), 41-68.
Köse, E. (2019). Acem Ermeni Tüccarın Osmanlı Ülkesindeki Faaliyetleri (18. Yüzyılın İlk Yarısında). M. Öztürk ve A. Değerli, (Ed.), Üçüncü İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri içinde (ss. 43-61). İzmir.
Kuru, M. (2017). Locating an Ottoman Port-City in the Early Modern Mediterranean: Izmir 1580-1780 (Basılmamış Doktora Tezi). University of Toronto, Toronto.
Landau, A. ve Van Lint Maarten, T. (2015). Armenian Merchant Patronage of New Julfa’s Sacred Spaces. M. Gharipour, (Ed.), Sacred Precincts The Religious Architecture of Non-Muslim Communities across the Islamic World içinde (ss. 308-333). Leiden.
MacCabe Baghdiantz, I. (2005). Princely Suburb, Armenian Quarter or Christian Ghetto? The Urban Setting of New Julfa in the Safavid Capital of Isfahan (1605-1722). Revue des Mondes Musulmans et de la Méditerranée, 107-110, 415-436.
Masters, B. (1987). Patterns of Migration to Ottoman Aleppo in the 17th and 18th Centuries. International Journal of Turkish Studies, 4(1), 75-89.
Matthee, R. (1994). Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy. Cahiers du Monde Russe, 35(4), 739-761.
Mauro, F. (1990). Merchant Communities, 1350-1750. J. Tracy, (Ed.), The Rise of Merchant Empires: Long-Distance Trade in the Early Modern World 1350- 1750, içinde (ss. 255-286). Cambridge.
Mutaf, A. (2003). Balıkesir’de İskan Edilen Ermenilerin Yönetim Ve Müslüman Halkla İlişkileri. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(1), 71- 80.
Nacar, C. (2014). İstanbul Gurbetinde Yaşamak ve Çalışmak. Toplumsal Tarih, 245, 30- 34.
Özel, O. (2004). Population Changes in Ottoman Anatolia during the 16th and 17th Centuries: The “Demographic Crisis” Reconsidered. International Journal of Middle East Studies, 36(2), 183-205.
Özgün, C. (2012). Batı Anadolu'da Tarımsal İşgücü ve Ücretler (1844-1914). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(22), 319-331.
Polat, Z. (2011). Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Afyonkarahisar'da Ermeniler (1839-1923) (Basılmamış Doktora Tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi. Afyon.
Samıkıran, O. (2014). Nefs-i Şam Örneğinde Gayrimüslimlerin Nüfus ve Mesleklerine Dair Bir Araştırma (1674-1700). Avrasya İncelemeleri Dergisi, 3(2), 183-250.
Sariyannis, M. (2011). Notes on the Ottoman Poll-Tax Reforms of the Late Seventeenth Century: The Case of Crete. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 54(1), 39-61.
Semerdjian, E. (2019). Armenians in the Production of Urban Space in Early Modern Judayda, Aleppo. S. Winter ve M. Ade, (Ed.), Aleppo and its Hinterland in the Ottoman Period içinde (ss. 28-61). Leiden.
Shapiro, H. (2018). The Great Armenian Flight: The Celali Revolts and the Rise of Western Armenian Society (Basılmamış Doktora Tezi). Princeton University. New Jersey.
Shapiro, H. (2019). The Great Armenian Flight: Migration and Cultural Change in the Seventeenth-Century Ottoman Empire. Journal of Early Modern History, 23(1), 67-89.
Sönmez, S. (2007). Tahrir Defterlerine Göre XV ve XVI. Yüzyıllarda Sivas Şehir Merkezi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Ankara.
Şenyurt, O. (2006). Türkiye'de Yapı Üretiminde Modernleşme ve Taahhüt Sisteminin Oluşumu (Basılmamış Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi. İstanbul.
Şenyurt, O. (2009). Onsekizinci Yüzyıl Osmanlı Başkentinde Taşçı Örgütlenmesi. METU JFA, 26(2), 103-122.
Taş, H. (2009). İzmir Ticaretini Besleyen Anadolu Şehirleri: Ankara Örneği. F. Yılmaz, N. Kesen ve H. Türker, (Ed.), I. Uluslararası Akdeniz Ticareti ve Liman Kentleri Sempozyumu içinde (ss. 258-266). İzmir.
Telci, C. (2002). Osmanlı İktisat Literatüründe Bulunan ve Günümüzde Hâlâ Yaşayan Bir Kavram: Rençber. H. Celal Güzel, K. Çiçek ve S. Koca, (Ed.), Türkler Cilt 10 Osmanlı içinde (ss. 1334-1339). Ankara.
Temurçin, K. ve Babacan, H. (2006). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta Şehrinde Sosyo-Ekonomik Yapı ve Gayrimüslimler. Erdem, 45-46-47, 155-182.
Uygun, S. (2015). 19. Yüzyılda Anadolu’dan İstanbul’a Olan Mevsimlik Ermeni İşçi Göçleri. History Studies, 7(4), 137-155.
Ülker, N. (1994). XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda İzmir Şehri Tarihi: Ticaret Tarihi Araştırmaları. İzmir: Akademi Kitabevi.
Ünal, N. (2015). İki Osmanlı Liman Kenti İzmir ve Selanik (Karşılaştırmalı Bir İnceleme). Ankara: İmge Kitabevi.
Vergili, M. (2019). Atik Şikâyet Defteri (7 Numaralı H.1081-1083/M.1671-1672) Transkripsiyon-Değerlendirme (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi. İstanbul.
Verheij, J. (2017). 1890’larda Taşradan İstanbul’a Ermeni Göçü: Göçmen Profili. A. Şekeryan ve N. Taşçı, (Ed.), Yok Edilen Medeniyet: Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Gayrimüslim Varlığı içinde (ss. 18-30). İstanbul.
Yağcı Güneş, Z. (2014). Osmanlı Devleti’nde İnşaat Sektöründe Ermeniler. Türk Tarih Kurumu Türk-Ermeni Külliyatı V. Cilt: Sosyo-Ekonomik Hayat içinde (ss. 97- 112). 10 Ekim 2020 tarihinde http://dunyasavasi.ttk.gov.tr/tr/turk-ermeni- kulliyati/ adresinden erişildi.
Yarman, A. (2014). Eğin (Agn) Ermenileri–I. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 37(1), 261-292.
Yılmaz, S. (1992). İranlı Ermeni Bir Tüccarın Terekesi ve Ticarî Etkinliği Üzerine Düşünceler. Tarih İncelemeleri Dergisi, 7(1), 191-215.
Yi, E. (2004). Guild Dynamics in Seventeenth-Century Istanbul: Fluidity and Leverage. Leiden: BRILL.