Osmanlı sarayı'nın mahremi: Topkapı sarayı haremi'nin sınır ve yasakları

Bu makalede, Osmanlı hanedanının simgesel ve fiziksel en büyük verisi olan Topkapı Sarayı'nın Haliç cephesinde kurulu olan Harem'inde "bilinçli" veya "bilinçsiz" olarak oluşturulan sınırlar ve mimari örgütlenmenin statüyle birebir bağlantısı ele alındı. Bu kapsamda özellikle Harem'in merkezindeki valide sultanın kullanımına sunulan mekânların, Harem'deki sınırların belirlenmesinde oynadığı rol tartışıldı.Harem, Saray'ın diğer mekânlarından farklı olarak daha dar, sıkışık ve karmaşık bir mimari yapılanmaya sahiptir. Makalede üzerinde durulan bir diğer konu da karmaşık olarak görünen bu yapının aslında bilinçli bir tercihin sonucunda oluşup oluşmadığını ortaya koymak olmuştur.Çalışmada, Harem'de olduğu varsayılan sınırların varlığı; Harem'in giriş kapısı üzerinde bulunan kitabede yazılı olan Ahzab suresi 53. ayet bağlamında ele alındı. Nitekim bu ayetteki ifadeler makalede de belirtildiği üzere Harem halkına sınırları hatırlatmaktaydı. Bununla birlikte Harem'deki mimari örgütlenme içinde padişahın annesi valide sultanın kullanımına sunulan mekânların mevcut durumu da sınırların varlığını desteklemek amacıyla kullanıldı. Ayrıca Harem'deki sınırların korunmasına verilen önemin boyutunu anlayabilmek amacıyla, dönem kaynaklarında geçen ve 1650 yılında Valide Kösem Sultan'ın kara ağalara sınırlarını hatırlatan olaydaki konuşması üzerinde de duruldu.Çalışmada ele alman veriler ışında ulaşılan sonuçlardan ilki Topkapı Sarayı Harem'inin karmaşık mimari yapılanmasına rağmen mimari yapılanmada bilinçli bir tercihin söz konusu olduğudur. Özellikle mekânlar arasındaki oran -büyüklük- gözetimi kişi ve statü göz önüne alınarak şekillendirilmiştir. Harem'in mimari teşkilatlanması içinde kara ağaların, cariyelerin ve Harem'de yaşayan diğer Harem halkının ihtiyaçlarını karşılayacak her bir birimin düşünüldüğü ve birbiri içine bu kadar girmiş mimari örgütlenme içerisinde her birime ihtiyaçlarını kendi yaşam alanları içinde karşılama imkânı sunulduğu görülmektedir. Harem'deki bu mimari örgütlenmenin mekânlar arasında bir sınır oluşturduğu ve bu sınırların aşılmasının da hoş karşılanmadığı ortaya konmuştur. Bununla birlikte tüm bu sistemin denetiminin de valide sultan makamı tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır.Bilindiği üzere özellikle valide sultan makamı 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı toplum hafızasında önemli bir yer edinmiştir. 17. yüzyılın başına gelindiğinde ise Osmanlı devletinde tahta çıkma geleneğinde meydana gelen değişiklik sonrasında on üç kuşak aralıksız devam eden babadan oğula geçen taht geleneği yerini ekberiyet sistemine bırakmıştır. Sistemdeki bu köklü değişiklik sonrasında valide sultanlar önemli bir siyasi güç elde etmeye başlamışlardır. Valide sultanın Harem'deki yaşam alanlarının mimari örgütlenmedeki yeri ve sınırların kontrolündeki önemli rolü de valide sultanlık makamının elde ettiği politik gücün Harem'deki yansıması gibidir.

The privacy of Ottoman palace: Borders and restrictions in the Topkapı Palace Harem

This article discusses the borders that were allocated "consciously" or "unconsciously" in Harem which was established on the Golden Horn side of the Topkapı Palace that was symbolically and physically the most significant inheritance of the Ottoman dynasty, and one-to-one relationship between architectural organization and status. In this context, particularly the role of the locations at the center of Harem made available for the use of Queen Mother in defining the borders in Harem is discussed.Different from the other places in the Palace, Harem has a narrow, dense and complex architecture. Another issue this article sets out to determine is whether the complexity of the structure was the result of a conscious choice or not.In this study, the borders that were assumed to be in Harem are taken into consideration in the context of verse 53 of Ahzab sura written on the tablet on the entrance door of Harem. Thus, the statements in this verse were reminding Harem people of the borders mentioned in the article. However, the present condition of the locations within the architectural organization which were made available for the use of the mother of the sultan, Queen Mother, was used to support the existence of the borders. In addition, in order to be able to understand the degree of importance attached to protecting the borders in Harem, this study focuses on the speech of Queen Kösem Sultan which was recorded in the sources of the time and which reminded the Kara Aghas of the borders in 1650.The first result under the light of the data obtained during the study is that there was a conscious choice in the architectural organization despite the complex architectural structuring of Harem. In particular, the proportion —largeness— of the locations was determined according to people and their status. It has been observed that within the architectural organization of Harem every unit which would meet the needs of Kara Aghas, women slaves and other people living in Harem was taken into consideration and each unit within such intertwined architectural organization provided them with the opportunity to meet their own needs in their own living area. It is argued that this mode of architectural design in Harem established borders between locations and that going beyond these borders was not tolerated. Furthermore, it is also understood that this system was controlled by the authority of Queen Mother.It is known that the authority of Queen Mother had an important place in particular in the memory of the Ottoman society after the second half of the 16th century. At the beginning of the 17th century the change in the tradition of succession of the throne from the father to the son which had been going on uninterruptedly for thirteen generations in the Ottoman State had been substituted with the system in which the oldest member of the family ascended the throne. After this major change in the system, Queen Mother had obtained a significant political power. The important role of the Queen Mother in the architectural organization of living areas and in controlling the borders in Harem seems to be the reflection of the political power of the authority of Queen Mother in Harem.

PDF

___

Abdurrahman Abdi Paşa (2008). Vekayi-nâme. F. Ç. Derin (Haz.). İstanbul: Çamlıca Yayınevi.
Abdurrahman Şeref Bey (1911). Topkapı Sarayı-ı Hümayunu. TOEM. İstanbul, cüz. 5, s. 265-269; cüz. 6, s. 329-364; cüz. 7, s. 393-421; cüz. 8, s. 457-483; cüz. 9, s. 521-594; cüz. 10, s. 585-594; cüz. 11, s. 649-657; cüz. 12, s. 413-730.
Ahmed Tavyârzâde 'Atâ (1292-93). Târîh-i 'atâ, Târîh-i enderun. 1-V. İstanbul: Basiret Matbaası.
Ahmed Vasıf Efendi (1221/1806). Vasıf tarihi. I. İstanbul: Bulak Matbaası.
Akdağ, İ. (1959). Topkapı Sarayı manzumesinin ilk nüvesinin geçirdiği inkişafın kuruluş prensiplerinin incelenmesi ve tespiti hakkında bir deneme. Doktora tezi, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul.
Akgündüz. A. (2000). İslam hukukunda kölelik-cariyelik müessesesi ve Osmanlı 'da harem. İstanbul: OSAV Yayınları.
Andreasyan, H.D. (1973). Eremya Çelebi'nin yangınlar tarihi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 27, 59-84.
Anhegger-Eyüboğlu, M. (1981). Fatih Devrinde Yeni Saray'da da harem dairesi (Padişah Evi) var mıydı?. Sanat Tarihi Yıllığı, 8,23-36.
Anhegger-Eyüboğlu, M. (1986). Topkapı Sarayı 'ndapadişah evi (Harem). İstanbul: Sandoz Kültür Yayınları.
Anonim. (1990). Tarihimizde vakıf kuran kadınlar: Hanım Sultan Vakfiyeleri (Deeds of Trust of the Sultans Womenfolk: Actes de Fondation de Sultane Hanım). T. Duran, F. Kayalı, V. Çabuk, R. Bragner (Ed.). Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı: İstanbul.
Atasoy, N. (1973). III. Murat Şehinşâhnâmesi sünnet düğünü bölümü ve Philadelphia Freer Library'deki iki minyatürlü sayfa. Sanat Tarihi Yılığı, V, 359-370.
Atasoy, N. (1997). 1582 Surname-i Hümayun: Düğün kitabı. İstanbul: Koçbank.
Atasoy, N. ve Çağman, F. (1974). Turkish miniature painting. İstanbul: R.C.D. Cultural Institute.
Babinger, F. (2002). Fatih Sultan Mehmed ve zamanı. (D. Körpe Çev.). İstanbul: Oğlak Yayınları.
Bağcı, S., Çağman, F., Renda, G. ve Tanındı, Z. (2006). Osmanlı resim sanatı. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Baudier, M. (1631). Histoire generalle de s err ail, et de la cour de Grand seigneur, empereur des Turcs. Paris: Claude Cramoisy
Çığ, K. (1984). Fatih Topkapı Sarayı'nı niçin yaptırdı?. S. Türkoğlu (Ed.) Kemal Çığa Armağan içinde (ss. 17-35). İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları.
Davis, F. (1970). The Palace of Topkapı in Istanbul. New York: Charles Scribner's Sons.
Deny, J. (1986). Valide Sultan, İslam Ansiklopedisi (c. XIII, s. 179-180). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,
Derviş 'Abdullah. Risâle-i Teberdâriye fî Âhvâl-i Âğâ-yı Dârü's-sa'âd. Köprülü Kütüphanesi, No. 233.
Eldem, S. H., Akozan, F. (1982). Topkapı Sarayı (Bir mimari araştırma). İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
Ergins, Z. (1950). Osmanlı Haremi ne zaman kuruldu?. Tarih Dünyası, 9, 362- 365.
Evliya Çelebi (1995). Evliya Çelebi seyahatnâmesi, c. I. O. Ş. Gökyay ve Y. Dağlı (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Goodwin, G. (1998). Osmanlı kadınının özel dünyası (S. Gül, Çev.). İstanbul: Sabah Kitapları.
Goodwin, G. (1999). Topkapı Palace: An illustrated guide to its life and personalities. London: Saqi Books.
Gökyay, O. Ş. (1986). Bir saltanat düğünü. Topkapı Sarayı Müzesi Yıllığı, I, 21-56.
Hammer, P. J. Von (1829). Geschichte des Osmanischen Reiches, 5-6. Wien: C. H. Hartleben's Berlag.
İlgürel, M. (1966). Kösem Sultan'm bir vakfiyesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 21, 86-94.
İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu klâsik çağ (1300-1600) (R. Sezer, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İpşirli, M. (1978). Mustafa Selânikî and his history. Tarih Enstitüsü Dergisi, IX, 416-472.
Kafadar, C. (1993). Tanzimat'tan önce Selçuklu ve Osmanlı toplumunda kadınlar. S. Kangal, N. Tarun (Ed.). Çağlar boyu Anadolu'da kadın; Anadolu kadınının 9000 yılı içinde (ss. 191-295). Ankara: Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
Kanar, M. (2009). Harem. Arapça Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları, s. 741.
Karahasan, Ü. (2005). Topkapı Sarayı Müzesi Cumhuriyet dönemi restorasyonları. Doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
Kocaaslan, M. (2010). Topkapı Sarayı Haremi: IV. Mehmed Dönemi (1648-1687). Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Kocaaslan, M. (2011). İktidarın ortaklan: Dârüssâde ağaları. A.C. Erel, B. İşler, N. Peker, G. Sağır (Ed.). Anadolu kültürlerinde süreklilik ve değişim, Dr. Mine Kadiroğlu 'na Armağan içinde (ss. 375-398). Ankara: Rekmay Ltd. Şti.
Korkmaz, G. E. (2004). Sûrnâmelerde 1582 şenliği. Yüksek lisans tezi. Bilkent Üniversitesi, Ankara.
Kuban, D. (2007). Osmanlı mimarisi. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
La Croix, F. P. de (1684). Mémoires du sieur de La Croix, cy devant secrétaire de l'ambassade de Constantinople, Contenons diverses relations très curieuses de l'Empire othoman, 2 cilt. Paris: Chez la veuve A. Cellier.
Mahir, B. (2004). Osmanlı minyatür sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Miller, B. (1931). Beyond the sublime porte: The Grand Seraglio ofStambul. London: Oxford University Press.
Motraye, De La Aubry (2007). La Motraye Seyahatnamesi (Voyages du Sr A. De la Motraye en Europe, Asie Eten Afrique), (N. Demirtaş, Çev.). E. Serçe (Haz.). İstanbul: İstiklal Kitabevi.
Naîmâ Mustafa Efendi (2007). Târih-i Na'îmâ (Ravzatü'l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri'l Hâfikayn), I-IV, M. İpşirli (Haz ). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Necipoğlu, G. (2007). 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı - mimarî, tören ve iktidar (R. Sezer, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Oflazoğlu, T. (2002). Kösem Sultan. İstanbul: İz Yayıncılık.
Orhonlu, C. (1988). Derviş Abdullah'ın Darüssaade ağaları hakkında bir eseri: Risale-i Teberdariye Fî Ahvâl-ı Dâru's-saâde. O. Aslanapa (Ed.). Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı'ya Armağan içinde (ss. 225-249). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Öz, T. (1953). Topkapı Sarayı'nda Fatih Sultan Mehmet II'ye ait eserler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özaydın A. ve Bozkurt, N. (1997). Harem. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (c. XVI, s. 132). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Özkan, N. (2003). Bir İtalyan arşiv belgesine göre Şehzade Mehmet'in sünnet düğünü (1582). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (4), 89-110.
Pakalın, M. Z. (1983). Baş Haseki, Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, (c. I, s. 164). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Pakalın, M. Z. (1983). Cariye, Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, (c. I, s. 259-261). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Pakalın, M. Z. (1983). Haseki Sultan, Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, (c. I, s.754). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Pakalın, M. Z. (1983). İkbal, Osmanlı tarih deyimleri ve terimler i sözlüğü, (c. II, s.46-47). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Parlatır, İ. (2006). Harem. Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınları, s. 584.
Peçevi İbrahim Efendi (1999). Peçevi tarihi, II. B. S. Baykal (Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Peirce, L. (2002). Harem-i Hümayun, Osmanlı İmparatorluğu 'nda hükümranlık ve kadınlar (A. Berktay, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Penzer, N. M. (2000). Harem (M. D. Şahiner, Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
Saka, P. (2007). Derviş Abdullah Risâle-i Teberdâriyye Fî Ahvâl-i Darü's-sa'âde (Değerlendirme-Çeviri Metin). Yüksek lisans tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul.
Sakaoğlu, N. (2002). Tarihi, mekânları, kitabeleri ve anıları ile Saray-ı Hümayun -Topkapı Sarayı- İstanbul: Deniz Bank Yayınları.
Selânikî Mustafa Efendi (1999). Tarih-i Selânikî (1003-1008/1595-1600). II. M. İpşirli (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Silahdar Fındıklılı MehmedAğa(1928). Silahdar tarihi. I-II. İstanbul: Orhaniye Matbaası.
Sirer, M. (1953). Saray kadınları. Resimli Tarih Mecmuası, 4 (40), 2159-2161, 2164.
Şemseddin Sami (1318). Harem. Kamus-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası, s. 545.
Şimşirgil, A. (2005). Taşa yazılan tarih, Topkapı Sarayı. İstanbul: Tarih Düşünce Kitapları.
Tansuğ, S. (1983). Topkapı Saray bütününün niteliği üzerine bir deneme. N. Başgelen (Haz.), Karşıtı Aramak, Sanat Tarihi Yazıları içinde (ss. 135-168). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Tavernier, J.-B. (2007). 17. Yüzyılda Topkapı Sarayı. N. Sakaoğlu (Ed.). (T. Tunçdoğan, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
Terzioğlu, D. (1995). The imperial circumcision festival of 1582: An interpretation. Muqarnas, 12, 84-100.
Thys- Şenocak, L. (2000). Bir Valide Sultan'ın himayesinde Seddulbahir ve Kumkale. N. Akm, A. Batur, S. Batur (Ed.). Osmanlı mimarlığının 7 Yüzyılı "Uluslarüstü Bir Miras" içinde (ss. 112-117). İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
Thys- Şenocak, L. (2005). Ottoman women builders: The architectural patronage of Hadice Turhan Sultan. Aldershot and Burlington: Ashgate Press.
Thys-Şenocak, L. (2009). Hadice Turhan Sultan, Osmanlı İmparatorluğu 'nda kadın baniler (A. Ortaç, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
Uluçay, M. Ç. (1992). Harem II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Uran, H. (1943). Üçüncü Sultan Mehmed'in düğünü. İstanbul: Kâğıtçılık ve Matbaacılık A.Ş.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti'nin saray teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Withers, R. (1996). Büyük Efendi'nin Sarayı (A description of the Grand Signour's Seraglio or Turkish Emperours Covrt; Büyük Efendi 'nin Sarayı 'nin bir betimlemesi veya Türk İmparatoru 'nun saray halkı (C. Kayra, Çev.). İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret AŞ. Yayınları.
Yüksel, H. (1999). Osmanlı toplumunda vakıflar ve kadın (XVI-XVII Yüzyıllar). G. Eren (Ed.). Osmanlı, Kiçinde (ss. 49-55). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.