Genetiği Değiştirilmiş Gıdalar Ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri

Biyoteknolojideki gelişmeler, organizmalar arası gen transferini mümkün hale getirmiştir. Değiştirilmiş gen dizilimine sahip ya da kendi doğasında bulunmayan, ancak gen transferi vasıtasıyla bir spesifik özellik dahil edilen organizmalar, genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) olarak tanımlanır. Bu teknoloji tarımdan sağlığa birçok farklı sektörde kullanılmaktadır. Gıdalarda verimi ve ürünün besleyici değerini artırmada veya meyve ve sebzelerin raf ömrünü uzatmada, yenebilir aşı ve ilaç üretiminde ve hastalıkların tedavisinde kullanılabilir. Buna karşılık gıda güvenliğinde azalma, insan sağlığını olumsuz etkileme gibi kaygılar; dini, kültürel ve etik sorunlar ortaya çıkabilir. Günümüzde bu konunun her yönü ile ilgili yeterli bilimsel veri bulunmamaktadır. Gelecek araştırmalar ve teknolojik ilerlemeler bu alanda daha detaylı ve net bilgiler sağlayacaktır. Biyoteknolojideki gelişmeler, organizmalar arası gen transferini mümkün hale getirmiştir. Değiştirilmiş gen dizilimine sahip ya da kendi doğasında bulunmayan, ancak gen transferi vasıtasıyla bir spesifik özellik dahil edilen organizmalar, genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) olarak tanımlanır. Bu teknoloji tarımdan sağlığa birçok farklı sektörde kullanılmaktadır. Gıdalarda verimi ve ürünün besleyici değerini artırmada veya meyve ve sebzelerin raf ömrünü uzatmada, yenebilir aşı ve ilaç üretiminde ve hastalıkların tedavisinde kullanılabilir. Buna karşılık gıda güvenliğinde azalma, insan sağlığını olumsuz etkileme gibi kaygılar; dini, kültürel ve etik sorunlar ortaya çıkabilir. Günümüzde bu konunun her yönü ile ilgili yeterli bilimsel veri bulunmamaktadır. Gelecek araştırmalar ve teknolojik ilerlemeler bu alanda daha detaylı ve net bilgiler sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, Genetiği Değiştirilmiş Ürünler, Halk Sağlığı.

Genetically Modified Foods And Their Effects On Human Health

Developments in biotechnology have made possible to transfer genes between microorganisms. Organisms with changed gene sequence or with a special characteristic which is not a part of its nature but rather inserted through gene transfer are defined as genetically modified organisms (GMO). This technology is used in a lot of different sectors from agriculture to health. It can be used in food to increase harvest and nutritional quality or shelf life of fruits and vegetables, in production of edible vaccine and drugs, and in treatment of diseases. On the contrary, decrease in food safety, worries about the negative effects to human health, religious and cultural ethical problems may occur. At present, there is not enough scientific data about every aspect of this topic. Further studies and technological developments will provide more detailed and clear data in this area. Developments in biotechnology have made possible to transfer genes between microorganisms. Organisms with changed gene sequence or with a special characteristic which is not a part of its nature but rather inserted through gene transfer are defined as genetically modified organisms (GMO). This technology is used in a lot of different sectors from agriculture to health. It can be used in food to increase harvest and nutritional quality or shelf life of fruits and vegetables, in production of edible vaccine and drugs, and in treatment of diseases. On the contrary, decrease in food safety, worries about the negative effects to human health, religious and cultural ethical problems may occur. At present, there is not enough scientific data about every aspect of this topic. Further studies and technological developments will provide more detailed and clear data in this area.

Keywords:

Genetically Modified Organisms, Genetically Modified Products, Public Health.,

PDF

___

Domates Herbisitlere dayanıklılık Raf ömrünü uzatmak Patates, muz, domates Yenebilir aşı üretmek 14, 25 Patates Nişasta oranını artırmak 26 Patates, domates Toksik madde oranını azaltma 27 Biber, domates Çekirdeksiz ürünler 7 Soya, mısır, patates Antibiyotik ve insektisitlere direnç 8, 9, 28 Kanola, ayçiçeği Doymamış yağ oranını artırmak 29 Domates, çilek Kutuplarda yaşayan bir balık geni transferi ile soğuğa dirençli ürün elde etmek Çilek, şeftali, ananas Olgunlaşmayı geciktirmek, raf ömrünü uzatmak Patates Kolera ve diyarenin önlenmesi 31 Muz Virütik hastalıklara dayanıklılık 32 Üzüm Çekirdeksiz üzüm elde etmek 32 Papaya, patates Virüslere dirençlilik 33 Tablo Genetiği Değiştirilmiş Tahıllar GD ürünler Hedefler Kaynaklar Çeltik Verim artışı 16 Çeltik, ceviz Alerjik etkinin azaltılması 27 Pirinç A vitamini oranını artırmak 34, 25 Mısır ve soya Kanatlı hayvan, balık beslenmesinde kullanma Tahıl Aminoasit oranını artırmak 23 Pamuk ve mısır İnsektisitlere direnç 36, 37, 38 Buğday Ot öldürücülere dayanıklılık 32 Çeltik Demir ve beta-karoten içeriğini zenginleştirmek Mısır Broyler beslenmesinde kullanma 30 Mısır Viral bitki hastalıklarına dayanıklılık 15 Tablo Genetiği Değiştirilmiş Et ve Et Ürünleri GD ürünler Hedefler Kaynaklar Balık Et veriminin artması 40 Koyun Az yağlı et üretimi 41 İnek Et ve süt veriminin artması 5 Domuz Yemden yararlanma oranının ve et veriminin artması Koyun Yün verimini artırma 15 Tablo Genetiği Değiştirilmiş Süt ve Süt Ürünleri GD ürünler Hedefler Kaynaklar Süt Laktoza duyarlı bireyler için sütün içeriğinin değiştirilmesi Yoğurt Mide asidine dayanıklı laktobasillerle probiyotik ürün eldesi Peynir % 60 daha sert peynir elde etmek 15 B- Genetiği Değiştirilmiş Laktik Asit Bakterilerinin Gıdalarda Kullanımı GDO teknolojisi bitkisel ve hayvansal ürünlerin yanı sıra mikroorganizmalarda da kullanılmaktadır. Genetiği değiştirilmiş mikroorganizmalar (bakteriler, mayalar ve küfler) ekmek, bira, peynir, bağcılık ürünleri vb. çeşitli üretimlerde, enzim ve gıda katkı maddesi olarak aminoasit elde etmek için kullanılmaktadır. Bu şekilde birçok endüstriyel ürün elde edilebilmektedir (5). Bilindiği gibi starter kültürler fermente süt ve et ürünlerinin (peynir, tereyağı, yoğurt, sucuk vb.) yapımında kullanılırlar. Bu kültürler fermente besinin olgunlaşmasını sağlayarak ürüne özgü tat ve kokuyu verirler. Laktik asit bakterileri (LAB) gıda üretiminde uzun yıllardan beri kullanılmaktadır. LAB gram pozitif, sporsuz bakterilerdir. Fermente et, süt ve diğer gıda endüstrilerinde peynir, yoğurt, kefir, sosis, zeytin gibi gıdalarda fermentasyonda starter kültür olarak LAB‟lar yaygın olarak kullanılırlar (16,42). Bu bakteriler ürünün kalitesini, raf ömrünü, besin değerini artırırlar. Genetiği değiştirilmiş Lactobacillus lactis suşları kullanılarak Roquefort peynirlerinde kalite artırılmıştır. Yoğurt yapımında kullanılan Lactobacillus delbrueckii subspecies bulgaricus suşları ise ürünün raf ömrünü uzatmıştır. Ayrıca bu suşlar antibiyotik üretiminde, riboflavin ve diasetil enzimi üretiminde de kullanılırlar. Tereyağına karakteristik tat ve kokusunu veren, laktik asit bakterilerinin çoğalması ve laktik asit üreterek asiditeyi arttırması sürecinde oluşan diasetil isimli bileşiktir (42). Yine bu teknoloji ile Leuconostoc spp. kültürüne tereyağında istenmeyen bir bileşik olan asetaldehidi parçalama özelliği kazandırılmıştır (17). Yem endüstrisinde ise Lactobacillus plantarum kullanılmış ve bunun silaj yemlerde pH düşürücü etki gösterdiği bulunmuştur (43). III. GENETİĞİ DEĞİġTİRİLMİġ GIDALARIN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ A. Olumlu Etkiler Gıdaların Besin İçeriklerinin Artırılması Tarımsal biyoteknoloji uygulamalarıyla gıda veriminde ve kalitesinde artış sağlanabilmektedir. Gıda kalitesindeki artış, gıdanın tadı, yapısı, görünüşü ve besin değerindeki artış anlamına gelmektedir. Domateste kuru madde oranının artırılması, soyadaki doymamış yağ asidi oranının artırılması gibi uygulamalar sağlık açısından yararlıdır. Gıdaların besin değerinin artırılması insan beslenmesi ve sağlığın korunmasında önemli bir uygulamadır. Araştırmalara göre A vitamini yetersizliğinden dolayı 14 milyon çocuk tedavisi mümkün olmayan göz hasarıyla karşı karşıyadır. Yine dünya nüfusunun % 30‟unda demir eksikliği görülmektedir. Bu durum öğrenme kabiliyetini azaltma, enfeksiyon artışı gibi sorunlar oluşturur. Bilim adamları A vitamini miktarını artıran bir pirinç türü üretmişlerdir. Farklı bir pirinç türünde de demir oranı iki kat artırılmıştır (44). Gen aktarım teknolojisi ile bazı kanserlerin, kalp hastalığı ve körlük gelişiminin sebebi ve zararlı bir kimyasal reaksiyon olan, biyolojik oksidasyonu yavaşlatan veya engelleyen bileşikler olarak bulunan antioksidan vitaminlerin ve minerallerin ürünlerdeki düzeyi artırılmaktadır. C vitamini insan beslenmesi açısından önemlidir. Genetik değiştirme teknolojisi ile üretilen çilekte C vitamini düzeyi artırılmıştır (35). Gıda ürünlerindeki antioksidan düzeyinin artırılması, toplumda var olan belirli kanser ve diğer kronik hastalıkların oranının azalmasını sağlayacaktır. Önemli bir antioksidan olan likopen, genetiği değiştirilmiş domates, domates ürünleri ve biberde bol miktarda bulunmaktadır. Doymuş yağ oranı yüksek olan yağlar insanlarda kolesterolün yüksek olmasına sebebiyet vermektedir. Sağlıklı bir beslenme açısından doymuş yağ oranı düşük ve doymamış yağ oranı daha yüksek olan yağlar tercih edilmelidir. Genetiği değiştirilmiş soya ve kolza çeşitlerinde doymamış yağ oranı artırılarak vücuttaki kolesterol oranı kontrol altına alınabilmiştir (23, 29). Ayrıca yüksek nişasta oranına sahip patates çeşitleri, gluteni ve ekmeklik kalitesi yükseltilmiş buğday çeşitleri, aminoasit oranı artırılmış tahıl çeşitleri üretilmektedir (23). Transgenik yöntemlerle balıkların daha fazla büyüme hormonu salgılaması ve böylece et veriminin artması sağlanmıştır (3). Gıda Veriminde Artış ve Yeterli Beslenme Günümüzde dünyada yetersiz beslenme ve açlık sebebiyle ölümlerin görüldüğü ülkeler bulunmaktadır. Nüfusun hızla artması ise besin ihtiyacının karşılanması endişesini doğurmaktadır. Ekilebilir alanları artırmak mümkün olmadığı gibi, tarımsal üretimde kullanılabilecek tatlı su kaynakları da hızla azalmaktadır. Artan nüfusu besleyecek miktarda üretim birim alandan alınan ürün veriminin artırılması gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında genetiği değiştirilmiş ürünlerin açlığa bir çözüm olduğu düşünülmektedir (5,41). Hastalık ve zararlılara karşı dayanıklı genlerin aktarıldığı ürünlerle hem ilaçlama maliyetleri azaltılmakta, hem de verimde artış sağlanmaktadır (45). Yenebilir Aşı Üretimi Dünya üzerinde çok sayıda insan önlenebilir sağlık sorunları nedeniyle yaşamını kaybetmekte veya sakat kalmaktadır. Bu hastalıkların pek çoğunun önlenmesinde aşılama, en etkili yöntemdir. Aşıların pahalı olması, uygulanma şekli, uygulanması için eğitimli personele ihtiyaç duyulması, taşınması ve saklanmasının zor olması, insanların sosyokültürel yapısı gibi birçok nedenle pek çok kişi aşıya ulaşamamaktadır. Tükettiğimiz sıradan bitkilere aktarılacak genler vasıtasıyla patojen mikroorganizmaların çeşitli proteinlerini sentezleyen bitkiler elde edilerek bu bitkilerin aşı olarak kullanılmasına çalışılmaktadır. Hepatit B, diyare, kolera, kızamık ve birçok hastalığa karşı genetiği değiştirilmiş meyve ve sebzeler kullanılmaktadır (25). Bu yöntemin en önemli avantajı aşının oral olarak alınabilmesidir. Bu amaçla patates, muz, tütün ve marul üzerinde çalışmalar sürdürülmektedir (3). Domates ve patatese aktarılan genlerle yapılan bir çalışmada aşı maliyetini düşürmek ve bu ürünleri Afrika gibi yerlere kolay ulaştırmak amaçlanmıştır (46). Ayrıca ishal aşısı içeren muz, protein içeren patates, kuduz aşısı içeren mısır ve monoklonal antikor üreten mısır çeşitleri üretimi gibi çalışmalarla sağlık alanında gelişmeler sağlanmıştır (23). Son zamanlarda diyabet hastalarının insülini iğne yoluyla alması yerine ağız yoluyla alabilmesi için bitkilerde insülin üretimi amaçlanmıştır (5). İnsan Hastalıklarının Tedavisi Gıdaların besin değerinin artması (A vitamini artışı gibi), insan sağlığını olumlu etkiler. Ayrıca üretimde pestisit ve herbisitlere duyulan ihtiyacın azalması da gıda güvenliği, insan sağlığı, alerji ve duyarlılıkların azalmasını sağlar. Antihipertansif etkisi olan ovokinin içeren soya, laktoz intoleransı olan bireyler için üretilmiş laktoz içeriği azaltılmış süt tedavi amaçlı örneklerdir (3). Kolera ve diyarenin önlenmesi için üretilen genetiği değiştirilmiş patatesler etkili olmuştur. Koleradan AIDS‟e kadar birçok hastalığa çözüm aranmakta, aşı üretimi yapılmaktadır. Bu gelişmeler insan sağlığını olumlu etkiler ve hayat kurtarır (31). B. Olumsuz Etkiler Antibiyotiklere Direnç Gösterme Üretimi hızla artan GDO‟lu ürünlerin sağlığımıza ne gibi etkileri olacağı belirsizdir. Yabancı genetik materyal başka bir canlıya verilince, bu genler çevredeki hastalık yapan bakteri veya mikroorganizmalarla veya bunları yiyen insan ve hayvanların bağırsaklarındaki mikroplarla da birleşebilirler. Bu şekilde antibiyotiklere dirençli bakteriler oluşabilir ve bu durum sağlık açısından olumsuz sonuçlar doğurabilir (47). Özellikle GDO‟lu besinlerin antibiyotiklere dirençli genetik materyal taşıması, insan bağırsağındaki bakterilere bu genetik materyalin geçmesi, çok tehlikeli bir durum olabilir. Böyle bir aktarım sonucunda bugün birçok hastalığın tedavisinde kullanılan antibiyotikler etkisiz kalabilir (22). Ayrıca antibiyotik direnç genlerinin patojen mikroorganizmalara geçmesi durumunda bu, bakterilerin neden olduğu enfeksiyonları kontrol altına almayı zorlaştıracaktır (2, 7). Alerjik Etkiler Genetik değiştirme teknolojisinin sebep olduğu sağlık problemlerinden biri bazı insanlarda alerjik reaksiyonlar oluşturmasıdır (44,48). Gıda alerjileri bağışıklık sistemiyle ilgilidir. İnsan vücudunda bu alerjiler ağızda dil ve dudak şişmesi ve kaşıntı, gözde kızarma ve şişme, solunum yollarında nefes almada zorluk, sindirim sisteminde abdominal ağrılar, diyare, kusma ve deride ekzama, kızarıklıklar şeklinde kendini gösterebilir. Bazı alerjik gıdalar süt, yumurta, balık, kabuklu deniz mahsulleri, fıstık, soya fasulyesi ve buğday olarak sayılabilir (23). Genetiği değiştirilmiş soya ve mısır tüketimi sonucu alerjik tepkiler ortaya çıkmıştır. Örneğin, soyaya aktarılan bir fındık geni nedeniyle, fındığa alerjisi olan insanlarda soya tüketimi sonucu alerjik reaksiyonlar görülmüştür (49,50,51). ABD „StarLink‟ adlı mısır türünün sadece insan tüketimi dışı amaçlar için üretimine izin vermektedir. Bunun nedeni „StarLink‟te yer alan bir Bt protein türünün daha yavaş sindirilmesi nedeniyle bazı kişilerde alerjik reaksiyonların gözlemlenmesidir (52). Toksik Etkiler Genetiği değiştirilmiş ürünlerin olumsuz reaksiyonlarından biri de toksin oluşturmalarıdır (44). 1967 yılında ABD‟de Lenapo patatesi olarak tanımlanan patates, cips yapımında kullanılmak üzere kuru maddesi yüksek olacak şekilde geliştirilerek piyasaya sunulmuştur. İki yıl sonra bu patates türü solanin toksini oluşturması nedeniyle Amerikan Tarım Bakanlığı tarafından piyasadan toplanmıştır (53). 1988-1989 yılları arasında Eosinofili-Miyalji Sendromu (EMS) nedeniyle 37 kişi ölmüş ve 1000 kişi hastalanmıştır. Araştırmacılar bu olaya L-Triptofan içeren besinlerin sebep olduğunu öne sürmüşlerdir (7). GDO‟lu ürünlerin hemen hemen %70‟ine yakını, kuraklığa ve böceğe dayanıklılık sağlanması amacını taşır. Bu ürünlerin böcek ilacı içerdiğini belirten GDO karşıtları, bu mısırı tüketen canlılarda toksik etkilerin ortaya çıkabileceğini belirtmektedirler (54). Kanserojen Etkiler
Bilindiği gibi son zamanlarda kanser vakaları artmış ve daha erken yaşlarda görülmeye başlanmıştır. GDO‟lu ürünlerin kanserojen etkileri ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. Genetiği değiştirilmiş sığır büyüme hormonu (rBGH) süt verimini artırmak için ineklere enjekte edilmektedir. rBGH sütte insülin benzeri büyüme faktörünün (IGF-I) artmasına neden olmaktadır. IGF-I hem normal hücrelerin hem de kanserli hücrelerin büyümesine neden olmaktadır. Kanda IGF-I seviyesinin artması lenf, göğüs, rahim ve yumurtalık, prostat, kolon, akciğer ve pankreas kanserlerini ortaya çıkarabilmektedir. Ayrıca rBGH verilmiş hayvanlarının dalaklarının önemli bir şekilde büyüdüğü ve lenf sistemlerinde büyük değişiklikler geçirdikleri gözlenmiştir (55). Kanada‟da rBGH hormonu verilen sıçanların prostatlarında ve tiroid bezlerinde tümör gelişimi saptanmış ve hormon piyasadan kaldırılmıştır (47). SONUÇ VE ÖNERİLER Genetiği değiştirilmiş organizmalar tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de oldukça güncel bir konudur. Genetiği değiştirilerek tüketime sunulan ürünler gün geçtikçe artmakta ve tartışma konusu olmaktadır. Bu konuda yapılan birçok çalışmaya rağmen GDO‟ların yararlı ya da zararlı olmaları konusunda henüz kesin bir yargı öne sürülememektedir. Bunun nedeni GDO teknolojisinin yeni olması ve uzun vadede nasıl bir etki göstereceğinin bilinmemesidir. Açlığa çözüm olarak başlatılan bu teknolojinin ekonomik faydalarından çok ortaya çıkaracağı sağlık sorunları üzerinde durulmalıdır. Bu teknoloji ile üretilen ürünler kullanıma sunulmadan önce alerjik, toksik etkileri bakımından incelenmeli, bunun için gerekli alt yapı oluşturulmalıdır. Etiketleme ile ilgili yasal önlemler mutlaka alınmalı, tüketicilerin satın aldıkları ürünlerin GDO içerip içermediğini bilmeleri sağlanmalıdır. İnsanlardaki biyogüvenlik kaygısını en aza indirmek ve toplumu bu konuda bilgilendirmek için çeşitli eğitim etkinlikleri düzenlenmelidir. II. Tarım Şurası, X. Komisyon, 2004. http://www.orkoop.org.tr/uploads/files/10.komisyon.pdf Erişim tarihi: 24.01.2011.
Yanaz, S. Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Konusu ve Cartagena Biyogüvenlik Protokolü. Dış Ticaret Dergisi 2003; 28:116-126. Kulaç İ, Ağırdil Y, Yakın M. Sofralarımızdaki Tatlı Dert, GDO ve Halk Sağlığına Etkileri. Türk Biyokimya Dergisi 2006; 31(3):151-155. Karlı B, Bilgiç A, Çelik Ş. İki Basamaklı Birden Fazla Sınırlı Bağımlı Değişkenlerin Mikroekonomi Alanlarına Uygulanışı: Türkiye‟de Genetiği Değiştirilmiş Gıdaların Tüketim
Örneği. 10. Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu; 27-29 Mayıs 2009, Erzurum. Çelik V, Balık D.T. Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar. Erciyes Ünv. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 2007; 23(1-2):13-23. Paoletti C et al. GMO Risk Assessment Around the World: Some Examples. Trends in Food Science & Technology 2008; 19:570-578. Gücükoğlu A, Küplülü Ö. Genetik Modifiye Gıdalar. Veteriner Hekimler Derneği Dergisi 2006; 77(2):30-38. Anonim: World Hunger. Position of the American Dietetic Association 1995; 95:1160-1162. Anonim: Natural Resource Conservation and Waste Management. Position of the American Dietetic Association 1997; 97:425-428. Özer I. Genetik Yapısı Değiştirilmiş Besinler. Klinik Pediatri 2003; 2(2):74-77. Barling D et al. The Social Aspects of Food Biotechnology: A European View. Environ. Toxicol. Pharmacol 1999; 7:85-93. Deisingh A.K, Badrie N. Detection Approaches for Genetically Modified Organisms in Food. Food Res. Int 2005; 38:639-649. Hails R.S. Genetically Modified Plants-the Debate Continues. Tree 2000; 15:14Mckay D, Davies M.J. News & Comment. Trends in Biotechnology 2001; V(19)11:437. Atsan T, Kaya T.E. GDO‟ların Tarım ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri. Uludağ Ünv. Ziraat Fakültesi Dergisi 2008; 22(2):1-6.
Ahmed F.E. Detection of GMO in Foods. Trends in Biotechnology 2002; 20(5):215-223. Beckly J, Lewis S. Probiotics and Antibiotic Associated Diarrhea: The Case for Probiotics Remains Unproved. BMJ 2002, 325, 901. Renault P. Genetically Modified Lactic Acid Bacteria: Applications to Food or Health and Risk Assessment. Biochimie 2002; 84:1073-1087. Holst-Jensen A. Testing for Genetically Modified Organisms: Past, Present and Future Perspectives. Biotechnology Advances 2009; 27,1071-1082. Cardarelli P, Branguınho M.R, Ferreira R.T.B, Cruz F.B, Gemal A.B. Detection of GMO in Food Products in Brazil: The INCQS Experience. Food Control 2005; 16:859-866. Nelson R.R, Poorani A.A, Crews J.E. Genetically Modified Foods. Journal of Foodservice Business Research 2009; 6(4):89-105. Meseri R: Beslenme ve Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar. TAF Preventive Medicine Bulletin 2008; 7(5):455-460. Çiçekçi O. Yüksek lisans tezi; „İlköğretim Okullarında Görevli Öğretmenlerin Transgenik Ürünler Konusundaki Bilgilerinin ve Görüşlerinin Belirlenmesi‟ Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Aile Ekonomisi ve Beslenme Eğitimi Anabilim Dalı, Tez yöneticisi: Yrd. Doç. Dr. Yasemin Ersoy, Ankara- 2008. Viyajakumar K.R, Martin A, Gowda L.R, Prakash V. Detection of Genetically Modified Soya and Maize: Impact of Heat Processing. Food Chemistry 2009; 117:514-521. Le B, Fernandez S. Genetically Modified Food. The Traprock 2004; 3:37-40. Duffy M. Is GMO or Non-GMO More Profitable ?-A Look at 1998 AgDM newsletter, 1999. Anonim: Harvest on the Horizon. Future Issues of the Agricultural Biotechnology 200 htpp//:pewagbiotech.org. Erişim tarihi: 22.03.2010. Letourneau D.K, Burrows B.E. Genetically Engineered Organisms: Assessing Environmental and Human Health Effects. Agriculture, Ecosystems&Environment 2003; 97:357-360. Spök A. Moleculer Farming on the Rice-GMO Regulators Still Walking a Tightrope. Trends In Biotechnology 2006; 25(2):74-82. Gürlek M, Turan F, Turan C. Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ve Hayvan Beslemede Kullanımı. Turkısh Journal of Aquatic Life 2007; 5(8):812-819.
Hyde, J. Genetically Modified Food. IPA 1999; 17.
Aksoy F. Yüksek lisans tezi; „Lise Öğretmenlerinin Genetiği Değiştirilmiş Gıdalara İlişkin Bilgi Düzeyleri, Görüşleri ve Bilgilendirilme İhtiyaçlarının Belirlenmesi‟ Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü, Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Özlen Özgen, Ankara200 Cantamutto M, Poverene M. Genetically Modified Sunflower Release: Opportunities and Risks. Field Crops Research 2007; 101:133-144. Schneider K.R, Schneider R. Genetically Modified Food. Food Science and Human Nutrition Department, Florida Cooperative Extension Service, Institute of Food and Agricultural Sciences, University of Florida 2002. http://www.edis.ifas.ufl.edu. Erişim tarihi: 2009 Sarıca Ş, Kılınç K. Kanatlı Hayvan Beslemede Genetik Yapısı Değiştirilmiş Yem Maddelerinin Kullanımı. GOÜ Ziraat Fakültesi Dergisi 2004; 21(2):119-125. Thomson J. Genetically Modified Food Crops for Improving Agricultural Practice and Their Effects on Human Health. Food Science and Technology 2003; 14:210-228. Amarger N. Genetically Modified Bacteria in Agriculture. Biochimie 2002; 84:1061-1072. Yıldırım A.N. Yüksek lisans tezi; „Genetiği Değiştirilmiş Ürünlerin Mevcut Yapısı ve Adana‟daki Tüketicilerin Bilgi Düzeyleri‟ Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tez yöneticisi: Doç. Dr. Dilek Bostan Budak, Adana-2006. Demir A, Pala A. Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara Toplumun Bakış Açısı. Hayvansal Üretim 2007; 48(1):33-43. Demir A, Seyis F, Kurt O. Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar: 1.Bitkiler. OMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi 2006; 21(2):249-260. Ergin I, Gürsoy Ş.T, Öcek Z.A, Çiçeklioğlu M. SMYO Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara Dair Bilgi, Tutum ve Davranışları. TAF Preventive Medicine Bulletin 2008; 7(6): 503-508. Sybesma W, Hugenholtz J, de Vos WM, Smid EJ. Safe Use of Genetically Modified Lactic Acid Bacteria in Food. Bridging the Gap Between Consumers, Green Groups and Industry. Electronic Journal of Biotechnology 2006; 9(4):424-448. Kerovuo J, Tynkkynen S. Expression of Bacillus Subtilis Phytase in Lactobacillus plantarum. Letters in Applied Microbiology 2000; 30(4):325-329.
Van den Bergh J.C.J.M, Holley J.M. An Environmental-economic Assessment of Genetic Modification of Agricultural Crops. Futures 2002; 34:807-822. Qin Y, Silva J.A.T, Zhang L, Zhang S. Transgenic Strawberry: State of the Art for Improved Traits. Biotechnology Advances 2008; 26:219-232. Greenwell P, Rughooputh S. Genetically Modified Food: Good News but Bad Press. The Biomedical Scientist 2004; 48(8):845-846. Doğruyol H. Gıdalardaki Katkı Maddeleri ve Zararları. Nobel Tıp Kitabevleri 1. baskı. ISBN: 9789754205886 İstanbul-2007, ss:63-78. König A et al. Assessment of the Safety of Foods Derived From Genetically Modified Crops. Food and Chemical Toxicology 2004; 42:1047-1088. Batista R et al. Lack of Detectable Allergenicity of Transgenic Maize and Soya Samples. J Allergy Clin Immunol 2005; 403-410. Clapp J. Illegal GMO Releases and Corporate Responsibility: Questioning the Effectiveness of Voluntary Measures. Ecological Economics 2008; 66:348-358. Vergragt P.J, Brown H.S. Genetic Engineering in Agriculture: New Approaches for Risk Management Through Sustainability Reporting. Technological Forecasting & Social Change 2008; 75:783-798. Şenyuva H, Gilbert J. Gıda Zincirinde Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların Analizi. FoodLife International. http://www.foodlifeint.com Erişim tarihi: 19.11.2010 Erol İ. Gıda Hijyeni ve Mikrobiyolojisi. Pozitif Matbaacılık ISBN:978-975-001310-9 Ankara-2007, ss:331-341. Anonim: Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar. www.bilimvesaglik.com. Erişim tarihi: 01.02.2011. Genetiği Değiştirilmiş Süt ve Ürünlerinin Kanser Riskine Etkisi. http://www.forum.gidagundemi.com Erişim tarihi: 14.02.2011.