RUSYA VE İNGİLTERE ARASINDAKİ BÜYÜK OYUN’UN DORUK NOKTASI: KUŞKU SAVAŞI

XIX. yüzyılın ikinci yarısında dünyanın büyük bir kısmı önde gelen dünya güçleri arasında bölünmüşken Asya kıtasının geniş toprakları iki büyük imparatorluk - Ruslar ve İngilizler - arasındaki çatışmanın arenası oldu. Türkistan’ın da dâhil olduğu bu rekabet, kazananın belki de en geniş satış ve hammadde pazarlarını kontrol etme fırsatı bulduğu ve jeostratejik ve politik bir çatışma olan “Büyük Oyun” olarak tarihe geçti. Ancak her ikisi de nispeten daha küçük güçlerle savaştı ve hatta bazen taraflar arasındaki ilişkiler öyle çıkmaza girdi ki silahlı çatışma kaçınılmaz gibi görünse de her seferinde her iki taraf da savaştan kaçındı. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Rusya’nın güneye yönelen işgal politikasını takiben iki büyük güç İran ve Afganistan sahası üzerinde siyasi çekişme içerisine girdiler. Bunun doruk noktasını ise 18 Mart 1885 tarihli Pençdeh krizi olarak bilinen ancak Rusça Literatürde Kuşku Savaşı olarak geçen Pençdeh Sarıklarının toprakları için verilen mücadele oluşturdu. Rusların 1884 senesinin Mart ayında Merv’i, Mayıs ayında ise Yolöten ve Serahs’ı işgalinden sonra Pençdeh’e yönelmesiyle İngilizlerin himayesindeki Afganistan’ın kuzeybatı sınırlarına yaklaşacak olması İngiltere ve Rusya arasında Türkistan’da yaşanan rekabeti arttırdı. Ruslar bu topraklarda ağırlıklı olarak Türkmenler yaşadığı ve bu toprakların hiçbir zaman Afganistan’a ait olmadığını öne sürerek Türkmenlerin çıkarlarını koruma hakkı ve sorumluluğunu üstlendi. Doğal olarak İngilizler de Merv-Herat-Kandahar-Kuetta hattının Rusların Hindistan’ın işgaline giden doğal bir yol olmasından endişe duyuyorlardı. Buna engel olmak için çareler arayan İngilizler Sarık Türkmenlerinin yaşadığı Merv’in güneyiyle Afganistan’ın kuzeyi arasında net bir sınırın olmaması dolayısıyla 1884 senesinde Rus-Afgan sınırının çizilmesi amacıyla ortak bir İngiliz-Rus komisyonun kurulması için Ruslara teklifte bulundu. Ancak görüşmeler devam ederken Afganlar 1884 yazında Pençdeh’i işgal etti. Ruslara göre Emir Abdurrahman Han Afganistan’ın kuzeybatı sınırını belirlemeye yönelik Rus-İngiliz komisyonunun çalışmalarının başlaması arifesinde, söz konusu komisyonun temsilcilerinin bölgeye gelmesinden önce mümkün olduğu kadar geniş bir alanı işgal etmeye çalışıyordu. Afganların Pençdeh’i işgaline müteakip Rusların da Pul-i Hatun’u işgal etmesi savaşı kaçınılmaz hâle getirdi. Rusların zaferiyle sonuçlanan savaşın ardından Londra’da 10 Eylül 1885 tarihinde İngiltere ile Rusya arasında sınırlandırma protokolü imzalandı ve buna dayanarak Heri-Rud ile Amu Derya arasındaki Afganistan sınırı belirlendi. İşte bu makalede öncelikle 1885 yılının Mart ayındaki Kuşku Savaşı’ndan önce İngiltere ve Rusya arasındaki sınır komisyonun kurulması aşamasındaki müzakere süreci, iki imparatorluk arasında gerçekleşen diplomatik yazışmalar ışığında incelenmiş ve bu iki büyük devleti savaşın eşiğine getiren Afgan-Rus savaşı ele alınmıştır.

THE PEAK OF THE GREAT GAME BETWEEN RUSSIA AND THE ENGLAND: BATTLE OF KUSHKU

In the second half of XIX century, while much of the world was decided by leading powers, vast lands of Asia became the arena of a conflict between the two great empires -the Russians and the British- This rivalry, which includes Turkistan, took its place in history as “Great Game”, a geostrategic and political conflict in which the winner had the opportunity to control maybe the largest sales and raw material markets. But, both foughtwith relatively smaller units and refrained to cause an armed conflict even the relations between the sides was deadlocked and it seemed inevitable. Following Russia’s southward invasion policy, towards the end of the XIX. century, political dispute started to emerge between the two great power over Iran and Afghanistan. The culmination of this was the struggle for the lands of Panjdeh Turbans that was known as Panjdeh Crisis but referred as the Kuskha War in the Russian literature which occured on March 18, 1885. As the Russians occupied Merv in March 1884 and Yolöten and Serahs in May, and approached to the northwestern border of Afghanistan which is under auspices of the British by heading heading for Panjdeh, increased rivalry between England and Russia in Turkistan. The Russians assumed the right and responsibility to protect the interests of the Turkmens, claiming that Turkmens predominantly lived in these lands and that these lands never belonged to Afghanistan. Naturally, the British were also concerned that the Merv - Herat - Kandahar - Kuetta line was a natural route to the Russian invasion of India. The British, looking for solutions to prevent this, made a proposal to the Russians for the establishment of a joint Anglo - Russian commission in order to draw the Russian - Afghan border in 1884, due to not having a clear border between the south of Merv, where the Sarik Turkmens live, and the north of Afghanistan. However, while negotiations were continuing, Afghans occupied Panjdeh in the summer of 1884. According to the Russians, Emir Abdurrahman Khan was trying to occupy as wide as as area as possible, on the eve of the start of the work of the Russian - British commission to determine the northwestern border of Afghanistan, before the representatives of the aforementioned commission arrived in the region. Following the occupation of Panjdeh by the Afghans, the Russian invasion of Pul-i Hatun made the war inevitable. After the war was resulted in the victory of the Russians, a delimitation protocol was signed between England and Russia on September 10, 1885 in London and based on this, the Afghanistan border between HeriRud and Amu Derya was determined. In this article, first of all, the negotiation process between England and Russia at the stage of establishment of the border commission before the Battle of Kushka in March 1885 was examined in the light of the diplomatic correspondence between the two empires and the Afghan-Russian war, which brought these two great states to the brink of war, was discussed.

PDF

___

Yayınlanmış Belgeler
Afganskoye razgraniçeniye. Peregovorı mejdu Rossiyey i Velikobritaniyey: 1872-1885, SPB 1886.
Zapiska, peredannaya Velikobritanskim Poslom İmperatorskomu Ministerstvu İnostrannıh Del, 13 aprelya 1884 g., Dok.4.
Zapiska, peredannaya İmperatorskim Ministerstvom İnostrannıh Del Velikobritanskomu Poslu, 15 aprelya 1884 g., Dok. 5.
Ot Sera Eduarda Torntona Stats-Sekretaryu Girsu, 24 aprelya 1884 g., Dok. 6.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Seru Eduardu Torntonu, 3 maya 1884 g., Dok. 7.
Memorandum, peredannıy İmperatorskim Ministerstvom İnostrannıh Del Velikobritanskomu Poslu, 9 iyunya 1884 g., Dok. 8.
Ot Sera Eduarda Torntona Stats-Sekretaryu Girsu, 11 iyunya 1884 g., Dok. 9.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Seru Eduardu Torntonu, 18 iyunya 1884 g., Dok. 11.
Ot Sera Eduarda Torntona Stats-Sekretaryu Girsu, 5 iyulya 1884 g., Dok. 13.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Seru Eduardu Torntonu, 6 iyulya 1884 g., Dok. 14.
Ot Sera Eduarda Torntona Stats-Sekretaryu Girsu. 15 iyulya 1884 g., Dok. 17.
Ot Sera Eduarda Torntona Stats-Sekretaryu Girsu, 13 avgusta 1884 g., Dok. 22.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Seru Eduardu Torntonu, 24 avgusta 1884 g., Dok. 23
Memorandum, peredannıy İmperatorskim Ministerstvom İnostrannıh Del Velikobritanskomu Poslu, 25 avgusta 1884 g., Dok. 24.
Ot Sera Eduarda Torntona Stats-Sekretaryu Girsu, 18 sentyabrya 1884 g., Dok. 25.
Memorandum, peredannıy İmperatorskim Ministerstvom İnostrannıh Del Velikobritanskomu Poslu, 19 Sentyabrya 1884 g., Dok. 26.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, 26 Sentyabrya 1884 g., Dok. 27.
Memorandum, peredannıy Velikobritanskim Poslom İmperatorskomu Ministerstvu İnostrannıh Del, 30 Sentyabrya 1884 g., Dok. 28.
Dokladnaya zapiska naçalnika Aziatskogo Departamenta Stats-Sekrataryu Girsu, 1 oktyabrya 1884 g., Dok. 29.
Memorandum, peredannıy İmperatorskim Ministerstvom İnostrannıh Del Velikobritanskomu Poslu, 9 oktyabrya 1884 g., Dok. 30.
Ot Ser Eduarda Torntona Stats-Sekreteryu Girsu, 5 noyabrya 1884 g., Dok. 38.
Ot General-Adyutanta Knyazya Dondukova-Korsakova Voyennomu Ministru, 6 noyabrya 1884, Dok. 39.
Ot General-Adyutanta Knyazya Dondukova-Korsakova Stats-Sekretaryu Girsu, 8 noyabrya 1885, Dok. 40.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Ser Eduardu Torntonu, 14 noyabrya 1884 g., Dok. 41.
Zapiska General-Mayora Zelenogo, Prilojeniye k Dok. 41. Ot Stats-Sekretarya Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, 17 noyabrya 1884, Dok. 42.
Ot Taynogo Sovetnika Staalya Stats-Sekretaryu Girsu, 28 noyabrya, Dok. 43.
Ot Taynogo Sovetnika Staalya Stats-Sekretaryu Girsu, 13 dekabrya 1884 g., Dok. 44.
Ot Taynogo Sovetnika Staalya Stats-Sekretaryu Girsu, 18 dekabrya 1884 g., Dok. 45.
Ot Grafa Granvillya Taynomu Sovetniku Staalyu, Prilojeniye k Dok. 45, 23 dekabrya 1884.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, 16 yanvarya 1885, Dok. 46.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, Prilojeniye k Dok. 46.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, 27 yanvarya 1885 g., Dok. 47.
Zapiska, peredannaya İmperatorskomu Ministerstvu İnostrannıh Del Velikobritanskim Poslom, 8 fevralya 1885 g., Dok. 49.
Ot Stats-Sekretarta Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, 9 fevralya 1884, Dok. 51.
Memorandum, peredannıy İmperatorskim Ministerstvom İnostrannıh Del Velikobritanskomu Poslu, 12 fevralya 1885 g., Dok. 52.
Memorandum, peredannıy İmperatorskomu Ministerstvu İnostrannıh Del Velikobritanskim Poslom, 20 fevralya 1885, Dok. 54.
Zapiska, peredannaya İmperatorskomu Ministerstvu İnostrannıh Del Velikobritanskim Poslom, 21 fevralya 1885 g., Dok. 55.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, 24 fevralya 1886 g., Dok. 56.
Ot Lorda Granvillya Taynomu Sovetniku Staalyu, Prilojeniye k Dok. 64, 24 marta 1885 g.
Ot podpolkovnika Ricue Podpolkovniku Alihanovy, Prilojeniya k Dok. 62.
Ot podpolkovnika Alihanova Generalu Ser Piter Lyemsdenu, 8 fevralya 1885 g., Prilojeniya k Dok. 62.
Raport Naçalnika Mervskogo okruga Komanduyuşçemu voyskami Zakaspiyskoy Oblasti, 9 fevralya 1885.
Ot Stats-Sekretarya Girsa Taynomu Sovetniku Staalyu, 15 marta 1885, Dok. 64.
Ot General-Leytenanta Komarova Voennomu Ministru, 19 marta 1885., (Poluçeno 26 marta 1885 g.)
Ot taynogo Sovetnika Staalya Stats-Sekretaryu Girsu, 23 marta 1885 g., Dok. 71.
Raport Naçalnika Zakaspiyskoy Oblasti i Komanduyuşego v onoy voyskami Komanduyuşemu voyskami Kavkazskogo voyennogo okruga, 30 Marta 1885 g.
Ot General-Leytenanta Komarova, General Adyutantu Obruçevu, 19 aprelya 1885, Dok. 107.
Kitaplar ve Makaleler
ALİHANOV-AVARSKİY, M, “Zakaspiyskaya Vospominaniya (1881-1885)”, Vestnik Yevropı, T. 5, 1904, s. 445-495.
“Boy na Kuşke 18 marta 1885 g. i terr1itorialnıye priobreteniya v tsarsrvovaniye imperatora Aleksandra III”, Russkaya Starina, T. 141, 1910, s. 644-664.
GEYNS, A. K, Zametka po povodu Anglo-russkih nedorazumeniy v 1885 godu, Sobraniye literaturnıh trudov Alekdandra Konstantinoviça Geynsa, T. III, SPB 1899.
HİDOYATOV, G. A, İz istorii Anglo-Russkih otnoşeniy v Sredney Azii v kontse XIX v. (60-70-h gg.), Taşkent 1969.
İstoriya Russkoy armii, Avtorı A. M. Zayonçkovskiy-D. N., Logofet-A. D. Şemanskiy-K. İ. Drujinin-V. P. Nikolskiy, T. 3, Direkt-Media, Moskva 2014.
KARIMOV, H, “Diplomat Nikolay Valeryeviç Çarıkov’un Gözünden Merv’in İşgali”, Türk Tarihi Araştırmaları, Yıl 5, S. 1, 2020, s. 194-214.
KÜLÜNK, Furkan, 19. Yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’nin Afganistan Politikası, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya 2020.
LESSAR, P. M, Yugo-Zapadnaya Turkmeniya (Zemli Sarıkov i Salorov), Tip. A. S. Suvorina, Peterburg 1885.
____________, “Zametki o Zakaspiyskom kraye i sopredelnıh stranah”, İzvestiya Russkogo Geografiçeskogo obşestva, T. XX, 1884, s. 1-87.
LİSİTSINA, N. N, “Tsenzurnaya obrabotka ofitsialnoy publikatsii dokumentov po demarkatsii granits v Afganistane v 1885 g.”, Vostoçnıy Arhiv, No: 1 (31), 2015, s. 19-22.
LOGOFET, D. N, Na granitsah Sredney Azii: putevıye oçerki, SPB 1909.
MACGREGOR, Charles Metcalfe, Narrative of a Journey through the Province of Khorassan, and on the N.W. Frontier of Afghanistan in 1875, 2 vols., London 1879.
Pobeda Russkih nad Afgantsami na reke Kuşke 18-go marta 1885 goda, Peterburg 1886.
POTANOV, A, Y, Uçastiye Kubanskogo Kazaçestva v prisoyedinenii Sredney Azii K Rossii (70-90-ye godı XIX veka), Dissertatsiya na soiskaniye yçenoy stepeni kandidata istoriçeskih nauk, Krasnodar 2020.
PRASALOV, V, Murgabskiy pohod 1885 g. zaverşivşçiysya s Avgantsami na Kuşki 18 marta, Peterburg 1910, s. 59.
Royal Geographical Society, (Great Britain), Cartographer: Henry Sharbau, Contributor: Afghan Boundary Commission - Russia. General Staff. Military Topography Directorate, Lithographer: Edward Weller, 1885.
SOYEGOV, M, “K istorii srajeniya 1885 g. pri r. Kuşka s uçastiyem Turkmen pod komandovaniyem ofitsera-Avarts”, Vestnik İnstituta İAE, No: 2, 2016, s. 39-44.
Sbornik dogovorov Rossii s drugimi gosudarstvami 1856-1917, Moskva 1952.
Obzor Russkih puteşestviy i ekspeditsiy v Srednyuyu Aziyu 1881-1886, Sostavitel kandidat istoriçeskiy nauk O. V. Maslova, Ç. IV, İzd. Fan, Taşkent 1971.
ŞAHSİ, Resul, 19. Yüzyılda Hazar Ötesi Türkmenlerinin Siyasi, Sosyal ve Kültürel Yapısı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2000.
ŞEHBUZOVA, F. H, “Mejdunarodnogo-pravovıye aktı vtoroy polovinı XIX-Naçala XX vv. po uregulirovaniyu Anglo-Russkih protivoreçiy v Sredney i Tsentralnoy Azii”, Vestnik AGU, Vıp. 3, 2017, s. 65-72.
ŞEMANSKİY, A. D, Boy na Kuşke v yego 18-letniy yubiley, SPB 1910.
ÖZKAN, Murat, Türkistan’ın İşgal Çağı Beyaz General Skobelev (1843-1882), Kronik Kitap, İstanbul 2020.
YATE, C. E, Afgan Türkistanı’nda Rus-İngiliz Rekabeti Afgan Sınır Komisyonu’ndan Mektuplar, Çev. Resul Şahsi, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.