RUSYA TÜRKLERİNDE KADIN HAKLARI MESELESİ

Türk tarihi açısından kadının sahip olduğu konum yüzyıllar boyunca mutlak surette değişikliklere uğramıştır. İslam öncesi Türk toplumlarına bakıldığı zaman kadının erkekle beraber toplumsal hayat içerisinde aktif olarak yer aldığı, kılıç kuşanıp ata bindiği ve sürekli bir şekilde talim yaptığı görülmektedir. İslamiyet’in Türk toplumuna girmesinin ardından da kadınlar sahip olduğu çoğu hakkı ilk başta korumuş fakat İslam dininin yanlış bir şekilde yorumlanması ve etkileşim içerisinde bulunulan Arap kültürünün tesiri altında kalınması sonucunda kadının statüsünde bir düşme görülerek toplumsal hayat başta olmak üzere pek çok alanda ikinci plana atılmıştır. Kadın hakları meselesi mevzu bahis olduğu zaman da tüm dünyada olduğu gibi Rusya Türkleri arasında da bu husus üzerinde hassasiyetle durularak çalışmalar yürütülmüştür. İsmail Gaspıralı öncülüğünde ortaya çıkan Usul-i Cedit hareketi doğrultusunda kızların eğitimi için tamamen onlara tahsis edilen kız okulları yenileşme çabaları içerisinde önemli bir yere sahiptir. Basının toplum üzerindeki etkisinin farkında olan İsmail Gaspıralı uzun uğraşlar sonucunda çıkarttığı Tercüman Gazetesi’nde, kadın haklarına yönelik yazılara yer vermiş olsa da bunu dönem içerisinde yeterli görmemiştir. İsmail Gaspıralı’nın imtiyaz sahibi olduğu ve kızı Şefika Gaspıralı’nın editörlüğünü üstlendiği Âlem-i Nisvân Dergisi ise Rusya Türkleri arasında çıkarılan ilk kadın dergisi olma özelliği taşımaktadır. Âlem-i Nisvân’ın açtığı bu yolda, ondan sonra Işık, Süyüm Bike, Azat Hanım ve Şark Kızı gibi birçok dergi yayınlanmıştır. Siyasi açıdan kadın hareketlerinin oluşumu ise Rus İhtilali’nin 1905 yılında gerçekleşmesiyle birlikte Çar’ın Rus olmayan azınlıklara kendi örgütlerini kurabilme hakkı tanıyan 1906 tarihli geçici kararnamesi ile açılan kadın cemiyetleri sayesinde mümkün olmuştur. Düzenlenen Rusya Müslümanları Kongreleri de kadınların ait olduğu toplumsal statüye ulaşabilmeleri için önem arz etmektedir. Kadınlar açısından aktif bir mücadele döneminin başladığı 1917 yılında toplanan Rusya Müslüman-Türk Kadınları Kongresi de kadınların kendileri hakkında son derece dikkat çekici kararlar aldıkları bir oluşum olarak görülmektedir. Daha sonra Rusya genelinde yaşayan tüm Türk ve Müslümanların katılımıyla gerçekleştirilen Bütün Rusya Müslümanları Kongreleri, sunulan konular sebebiyle karşılaşılan muhalefetlere rağmen Müslüman-Türk kadınının haklarını savunan aydınların mücadeleleri sonucunda kadın-erkek eşitliğinin sağlanması ve siyasi alanda kadının hak ettiği noktaya gelebilmesi için Türk Kadın Hareketine büyük katkı sağlamıştır. Bu çalışmada tarihi süreç içerisinde Rusya Türkleri arasında kadın ve kadın hakları meselesi ele alınacaktır. Türk Kadın Hareketine dair ilk gelişmelerin Kazan Tatarları tarafından kadınların konumunu iyileştirmeye yönelik başlamasıyla birlikte bu konuya desteğini esirgemeyen Türk aydınları ve onların yapmış oldukları faaliyetler hakkında birçok bilgi çalışmanın kapsamına girmektedir. Meselenin gidişatı açısından son derece önemli olan gazete ve dergiler kadın hareketine sunduğu katkı sebebiyle üzerinde durulan hususlar arasında yer almaktadır. Kadın cemiyetlerinin oluşumu ve düzenlenen çeşitli kongreler de incelenen konuların temelini oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Usul-i Cedit, Kadın Hakları, İsmail Gaspıralı, Şefika Gaspıralı, Âlem-i Nisvân, Rusya Müslümanları Kongresi, Müslüman-Türk Kadınları Kongresi

THE ISSUE OF WOMEN’S RIGHTS OF TURKS IN RUSSIA

In terms of Turkish history, the position of women has undergone absolute changes within the centuries. When examining the pre-Islamic Turkish societies, it is observed that women had an active part in social life coupled with men, rode a horse with a sword and constantly drilled. After the Islam were accepted in Turkish society, women initially protected most of their rights, but as a result of the misinterpretation of Islam and the influence of the Arabic culture with which they interacted, a decrease in the status of women was observed and therefore they became secondary of in many areas, particularly in social life. When it comes to the rights of women, the studies have been conducted sensitively on this issue among Turks in Russia as well as in the rest of the world. In accordance with a movement named Usul-i Cedit emerging under the guidance of İsmail Gaspıralı, a women's college which was allocated only for girls’ education, have a significant place in terms of the innovative efforts. Even though İsmail Gaspıralı, who was aware of the impact of the press on society, published articles on women's rights in the Tercüman Newspaper published thanks to his long efforts, he did not consider such an action sufficient during this period. Âlem-i Nisvân Magazine, which İsmail Gaspıralı is publisher and his daughter Şefika Gaspıralı is the editor, is the first women’s magazine published among Turks in Russia. After the publication of Âlem-i Nisvân, several magazines such as Işık, Süyüm Bike, Azat Hanım and Şark Kızı were published. Following the Russian Revolution in 1905, the formation of women’s rights was politically possible thanks to the Women Associations opened by the Tsar’s temporary decree of 1906, which accorded the non-Russian minorities the right to establish their own organizations. The Russian Muslims Congresses are also of importance for women to reach their social status. In 1917, in which an active period of struggle began for women, the Russian Muslim-Turkish Women's Congress is also considered as a formation where women made significant decisions about themselves. Afterwards, as a consequence of the efforts of the intellectuals who defend the rights of Muslim-Turkish women, the All-Russian Muslims Congresses, which were organized with the participation of all Turks and Muslims living in Russia, made a significant contribution to the Turkish Women's Movement in order to ensure equality between men and women and enable women to reach the point in the political field despite the opposition views arising from the issues presented. Within this study, the issue of women and women's rights among Turks in Russia will be discussed in the historical process. With the beginning of the first developments as to the Turkish Women's Movement to improve the position of women by Kazan Tatars, a lot of information about the Turkish intellectuals, who did not refrain to support this issue, and their activities are included in the scope of the study. Thanks to their contribution to the women's movement; newspapers and magazines, which are extremely important in terms of the course of the issue, are among the issues emphasized. The formation of women's societies and the various congresses held form the basis of the subjects examined.

Keywords:

Usul-i Cedit, Women’s Rights, İsmail Gaspıralı, Şefika Gaspıralı, Âlem-i Nisvân, the Russian Muslims Congress, Muslim-Turkish Women Congress,

PDF

___

ADİLOĞLU, Adilhan, Ceditçilik Dönemi Kazan Tatar Edebiyatında Kadın ve Hürriyetleri Meselesi, Gece Kitaplığı, Ankara 2020.
ALİYEVA ÇINAR, Minara, Mektuplar Nesip Yusufbeyli’den Şefika Gaspıralı’ya, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2018.
CELASUN, Zehra, Tarih Boyunca Kadın, Ülkü Kitap Yurdu, İstanbul 1946.
CEMİLOĞLU, Mustafa, “İsmail Gaspıralı ve Eğitim-Öğretim Faaliyetleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. 5, S. 1, 2005, ss. 121-132.
DEVLET, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
DEVLET, Nadir, Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı, Başlık Yayınevi, İstanbul 2011.
DOĞAN, Hilal, “Şefika Gaspıralı’nın Âlem-i Nisvân Dergisi Üzerine Bir İnceleme ve Sistematik İndeks”, Külliye Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, S. 1, 2020, ss. 103-125.
DOĞAN, Hilal, Âlem-i Nisvân Gazetesi (1905-1907), Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2020.
ERSOY, Ersan, “Cinsiyet Kültürü İçerisinde Kadın ve Erkek Kimliği (Malatya Örneği)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 19, S. 2, 2009, ss. 209-230.
HABLEMİTOĞLU, Necip, Çarlık Rusyası’nda Türk Kongreleri, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 2004.
HABLEMİTOĞLU, Şengül, HABLEMİTOĞLU, Necip, Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893-1920), Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 2004.
İŞBİLİR, Aslı, DİKKAYA, Mehmet, “Ceditçi Düşüncede Kadının Sosyo-Ekonomik Rolü ve Etkileri”, Ekonomi İşletme Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Dergisi, C. 7, S. 2, 2021, ss. 260-280.
İŞEYEN, Ahmet, “‘Ceditçi’ Bir Aydın Gözüyle Çağdaş Meseleler: Musa Cârullah Bigiyef Örneği”, Toplumsal Bilimler Dergisi, C. 7, S. 13, 2013, ss. 311-330.
KANLIDERE, Ahmet, “Rusya Müslümanları Kongrelerinde Kadın Sorunu (1905-1917)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 3, 2000, ss. 139-148.
KANLIDERE, Ahmet, İdil-Ural ve Türkistan’da Dinî Islahçılık ve Ceditçilik, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2021.
KINACI, Cemile, “Ütopyadan Gerçeğe: Kadınlar Ülkesi ve Arslan Kız’dan Âlem-i Nisvan’a Evrilen Türk Kadın Hareketi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 11, S. 4, 2014, ss. 224-247.
KÖSE, Elanur, Kırım ve Kafkasya Matbuatında Kadın: Âlem-i Nisvan, Işık ve Molla Nasreddin, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2021.
MERT, Hamdi, “Musa Carullah Bigiyef -Hayatı, Mücadelesi, Fikirleri-”, Bilig, S. 8, 1999, ss. 125-141.
ÖNCEL, Sümeyye Melek, Moğollarda Kadın, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2019.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Hatun”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul 1997, ss. 499-500.
ÖZCAN, İsmail Çağrı, “Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi Hakkında”, Türk Yurdu, C. 19, S. 143, 1993, ss. 32-34.
ÖZDEMİR, Emir, “20. Yüzyılın Başında Kazak Aydınlanmasında “Kadın” Teması”, Bilig, S. 54, 2010, ss. 211-230.
SAĞLIK ŞAHİN, Gürcü Selcan, “İsmail Gaspıralı, Türk Kadını ve Âlem-i Nisvan Dergisi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 11, S. 4, 2014, ss. 210-223.
SEVİNÇ, Necdet, Türklerde Kadın ve Aile, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2007.
ŞAHİN, Feyza, İdil-Ural’da Kadın Hareketi: Süyümbike Dergisi (1913-1918), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2012.
TAHİRQIZI, Ülviyyə, “Azərbaycan Tarixində İlk Maarifçi Qadınlardan Biri Hənifə Xanım Həsən Bəy Zərdabiyə Təkcə Həyat Yoldaşı Yox, Həm Də Mübarizə Yoldaşı Olub”, Xalq Cəbhəsi, 18 Noyabr 2014.
TEKNE, Kamelya, “Âlem-i Nisvân Mecmuası Üzerine Bir İnceleme”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 44, 2020, ss. 307-332.
TELLİOĞLU, İbrahim, “İslam Öncesi Türk Toplumunda Kadının Konumu Üzerine”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 55, 2016, ss. 209-224.
TOMBULOĞLU, Tuba, “Timurlu Devletinde Kadın ve Statüsü”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 70, 2021, ss. 375-400.
TOPSAKAL, Taybe, “Rusya Türklerinin ve Müslümanlarının Milli ve Medeni Bilinçlenmelerinde Tercüman Gazetesi’nin Rolü”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, C. 1, S. 2, 2018, ss. 398-413.
TÜRKOĞLU, İsmail, “Müslüman Kongreleri”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, ss. 96-98.
YALVAR, Cihan, “Türk Dünyası’nın Sönmeyen Ateşi: İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914)” Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, C. 1, S. 2, 2017, ss. 87-116.
YILMAZ VURGUN, Seda, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısından XX. Yüzyılın İlk Yarısına Kadar Türkistan’da Kadın”, Türk Dünyası Araştırmaları, C. 109, S. 214, 2015, ss. 1-14.
YÜCETÜRK, Seher, Türk Kültüründe Kadın (İslam Öncesi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 2010.