MİLLİ BİLİNCİN TAŞIYICILARI – SUFİ GRUPLARININ RUS VE SOVYET İŞGALİNE KARŞI AYAKLANMALARI

Rus Imparatorluğu’nun genişleme politikası sonusunda Türklerin meskun olduğu yerler işgal altına girdi. Çarlık Rusyası’nın uyguladığı yönetim politikası ilk yıllarda yerel nüfusla iyi geçinme, daha sonra onların eski inançlarını ve dinlerini asimile etmek, milli geleneklerini dejenere etmek üzerine kuruldu. Sibirya’da bu siyasi amaç şamanist Türkleri önce Hristiyanlaştırmak, sonra da Ruslaştırmak üzerine inşa edilmiştise, Orta Asya, Volgaboyu, Kafkaslar, Dağıstan ve Azerbaycan’da İslam adına mücadele eden tarikat yapılarını tasfiye etmek hedef olarak belirlenmişti. Resmi İslâm’ın dinî kurumları kısa zamanda “beyaz kralla” iyi geçinmek yolunu tuttukları hâlde siyasi bir örgüt gibi kurumsallaşan Müridizm, İşanizm, Kadirilik, Seyitlik işgale karşı ayaklanma başlattı. Milli değerleri koruma adı altında yapılan tüm ayaklanmalar ayrı ayrı isyancı grupları birleştirebilen karizmatik lider yoksunluğu, belirli stratejik planın olmaması isyanların aynı anda başlamaması ayaklanmaların mağlubiyeti ile neticelendi. Çarlık Rusyası döneminde Müslüman Türk memleketlerinde mücadeleye öncüllük eden işanlar, müritler, seyitler, dervişler vb. tarikat üyeleri aynı şekilde Sovyet idolojisinin din politikasına karşı da barışmaz tavır sergilediler. Öldürülen, sürgün edilen sufi grupları üyelerinin başlattıkları hareket zayıflasa da, kesintiye uğrasa da milli bilinç yaşamağa devam etti ve bağımsızlıkla, komünist rejimin çökmesiyle nihayi hedefine ulaştı. Makalede, 1830’da Car-Balaken (Hamzet Bey, Mehmet Han, Kafi Molla) ayaklanması, 1879’da Gök-Tepe direnişi ve arkasınca 1880-1881 Ahal-Teke (Kurbanmurat İşan ve Kerimberdi İşan) ayaklanması, 1880-1890 yıllarında İşanların Fergana isyanları, 1898’de Andican (Dukçi İşan) ayaklanması, Şeyh Şamil’in Kafkas Savaşı (1834-1859), 1916 Ayaklanması (İşanlar ve Bibi Soliha), Sovyet dönemi başkaldırıları, örneğin Karamakçin Karmaşası (Molla Jumagazı), Basmacı Hareketi, Çelebiler isyanı (Hacı Kasım Çelebi ve Behlul Behçet), Zakatala, Kuba, Şeki ayaklanmaları, özellikle İşan Şarifulla Tlyaşev ve müridlerinin anti-Sovyet propagandası (1948) vs. araştırma objesi olmuştur. Tüm bu isyanların manevi liderleri İslâmiyet’ten önceki gelenekleri yaşatan evliya grupları idi. Ayrıca din adı altında milli bağımsızlık mücadelesinin 1940’lara kadar devam ettiği tarihi faktlarla ortaya konulmuştur. Milli mücadelede önemli rol oynayan sufi grupları, aydınlar ve siyasi faallar Sovyetler Birliği’nin güçlenmesiyle çok büyük kayıplar verdiler. Direnişçi İşanlık, Seyitlik, Çelebilik, Müridizm ideolojisi kesintiye uğradı, bu ölüm-kalım savaşından sağ kurtulanlar ise gizli faaliyete geçerek, mücadele ruhunu bağımsızlığa kadar yaşattılar. Sovyet rejimi bu ateist savaşta ince bir siyasetle dinî kurumları da yanlarına çekebildiler. Dinî kurumlar, İşanizm, Müridizm, Kadirilik gibi tarikatların evliya kültü ve ziyaretler bağlamında gerçekleştirilen uygulamalarına karşı çıktılar ve bu savaşçı kesimi halkın gözünden salmağa çalıştılar, sonuçta onların yok edilmesinde rejime yardım etmiş oldular. Bu yazıda Müslüman Türk coğrafyasının çeşitli yerlerinde Milli Mücadele için isyan çıkaran sufi gruplarının tarihi rolü araştırlmağa çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Sufi grupları, İşanlar-Seyitler-Müridler, Din karşıtı, Milli bilinç, Rus ve anti-Sovyet karşıtı ayaklanmalar.

CARRIERS OF NATIONAL CONSCIOUSNESS – SUFI GROUPS AGAINST RUSSIAN AND SOVIET OCCUPATION

As a result of the expansion policy of the Russian Empire, the places where the Turks were occupied. The administration policy implemented by Tsarist Russia was based on getting along with the local population in the first years, then assimilation of their old beliefs and religions, and degenerating their national traditions. If this political goal in Siberia was built on first Christianizing the shamanist Turks and then Russifying them, the goal was to eliminate the sectarian structures fighting for Islam in Central Asia, the Volgaboyu, the Caucasus, Dagestan, and Azerbaijan. Although the official Islamic religious institutions were on the road to getting along with the “white king” in a short time, Muridism, Ishanism, Qadirilik, Seyitlik, which became institutionalized as a political organization, started an uprising against the occupation. All the uprisings carried out under the name of protecting national values, the lack of charismatic leaders who could unite the individual rebel groups, the lack of a specific strategic plan, and the failure to start the uprisings at the same time resulted in the defeat of the rebellions. During the period of Tsarist Russia, the ishans, murids, seyyids, dervishes, and other sect members who led the struggle in Muslim Turkish countries also displayed an uncompromising attitude towards the religious policy of the Soviet ideology. Even though the movement started by the members of the killed and exiled Sufi groups weakened or was interrupted, the national consciousness continued to live and reached its final goal of independence and the collapse of the communist regime. In the article, the Car-Balaken (Hamzet Bey, Mehmet Han, Kafi Molla) uprising in 1830, the Gök-Tepe resistance in 1879, and the Ahal-Teke (Kurbanmurat İshan and Kerimberdi İshan) uprising in 1880-1881, Andijan (Dukçi İşan) revolts in 1898, Sheikh Shamil’s Caucasian War (1834-1859), 1916 Uprising (Ishans and Bibi Soliha), Soviet period uprisings, and revolts such as Karamakçin Chaos (Mullah Jumagazı), Basmacı Movement, Çelebis rebellion (Haji Kasım Çelebi and Behlul Behçet), Zakatala, Kuba, Sheki revolts, especially the anti-Soviet propaganda of Ishan Sharifulla Tlyashev and his followers (1948), etc. became the object of research. In addition, it has been revealed by historical facts that the national independence struggle under the name of religion continued until the 1940s. Sufi groups, intellectuals, and political activities that played an important role in the national struggle suffered great losses with the strengthening of the Soviet Union. The ideology of Resistance, İshanlık, Seyitlik, Çelebilik, Muridism was interrupted, and the survivors of this life-or-death war took action in secret and kept the spirit of struggle alive until independence. In this atheist war, the Soviet regime was able to draw religious institutions to their side with a delicate policy. Religious institutions opposed the practices of sects such as Ishanism, Muridism, and Qadirilik in the context of the cult of saints and visits, and they released this warrior group from the eyes of the people, thus helping the regime in their destruction. In this article, the historical role of the Sufi groups who rebelled for the National Struggle in various parts of Muslim Turkish geography was tried to be investigated.

Keywords:

Sufi groups, Ishans-Seyids-Murids, Anti-religion, National consciousness, Russian and anti-Soviet revolts,

PDF

___

“Əfəndilər (Cəbrayıl)”, Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti, I cild, Şərq-Qərb, Bakı 2007, s. 177.
ABAŞİN, Sergey Nikolaeviç, “Potomki Svyatıh v Sovremennoy Sredney Azii”, Etnografiçeskoe Obozrenie, 2001, № 4, s. 62-83.
AĞASIYEV, İ., Səlimov Ş., Azərbaycan Tarixi, SDU, Bakı 2017.
ALİMCANOV, Bahtiyar Abdihakimoviç, “Аndijansskie Sobıtiya 1898 g.: Vzglyadı, Faktı i İnterpretatsii”, Russian Colonial Studies, 2019, № 2, s. 3-32.
ANDİCAN, Ahat, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, Emre Yayınları, İstanbul 2003.
ANNANEPESOV, М., “Geroiçeskaya Oborona Turkmenami Kreposti Gekdepe v 1879-1881 gg.”,
https://taryhturkmen.blogspot.com/2015/04/1879-1881.html (E. T. 28. 03.2022).
AYAN, Aden, “Vosstanie 1916 goda v Turkestane. Çast 1. 10. 06. 2019 1145”, https://e history.kz/ru/news/show/4526/ (E. T. 20. 04. 2022).
Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi.
BABACANOV, Bahtiyar, “Аndijanskoe Vosstanie 1898 g.: “Dervişskiy Gazavat” ili Antikolonialnoe Vıstuplenie?”, İstoriya Uzbekistana, 2001, № 2, s. 25-30.
BABACANOV, Bahtiyar. “Аndijanskoe Vosstanie 1898 goda i “Musulmanskiy Vopros” v Turkestane (Vzgladı “Коlonizatorov” i “Коlonizirovannıh”)”, Ab Imperio, 2009, № 2, s. 155-200.
BAYAT, Fuzuli, Qaçaq Folkloru Sosial-İqtisadi və Siyasi-Mədəni Kontekstdə, Elm və Təhsil, Bakı 2019.
BENNIGSEN, Alexandre; Lemercier-Quelquejay, Chantal, Le Soufi et le Commissaire. Les Confréries Musulmanes en URSS. Editions du Seuil, Paris 1986.
CUNUŞALIEV, D. V. “V Epitsentre Vosstaniya” Vosstanie 1916 goda v Kırgızıstane. Sbornik Materialov Nauçnoy Konferentsii Posvyaşennoy 75-Letiyu Vosstaniya, Bişkek, 1993, s. 42-51.
DAMYE, Vadim, “Basmaçeskoe Dvijenie”, https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/basmacheskoe-dvizhenie (E. T. 06. 06. 2019).
DANİYALOV, Abdurahman Daniyaloviç, Stroitelstvo Sotsializma v Dagestane 1921-1947 gg. (Uzlovıe Problemı). Nаuка, Моskova 1975.
DERİN, Süleyman, “Tasavvufun Orta Asya’da Yakın Geçmişteki Rolü: Kırgızistan Örneği”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2006, Yıl: 7, Sayı: 16, s. 7-39.
DEVLET, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi: 1905-1917, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
ƏHƏDOV, Abdulla, Azərbaycanda Din və Dini Təsisatlar, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1991.
ERKİNOV, Aftandil, “Аndijanskoe Vosstanie i ego Predvoditel v Otsenkah Poetov Epohi”, Vestnik Yevrazii, 2003, № 1, s. 111-137.
ERŞAHİN Seyfettin, “Sovyetlerin Vakıf Politikası ve Türkistan’da Vakıfların Kamulaştırılması”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLII, 2001, s. 131-143.
FASHUDINOV, R. R., “Zaynulla Rasulev: Veliçayşiy Prosvetitel i Duhovnıy Orientir dlya Sovromennoy Musulmanskoy Molodyoji Rosii”, Vestnik Çelyabinskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 2020, № 9 (443). Filosofskie Nauki, Vıp. 58, s. 11-16.
FAZALUR-RAHIM KHAN, Marwat, The Basmachi Movement in Soviet Central Asia, Peshawar 1985.
GARADƏRƏLİ, Azad, “Zəngəzur Qazisi Bəhlul Behcət", https://www.facebook.com/Pircavan2009 (E. T. 24. 11. 2022).
GLUŞENKO, Yevgeniy Aleksandroviç, Rossiya v Sredney Azii. Zavoevaniya i Preobrazovaniya, Tsentropoligraf, Моskova 2010.
GÖMEÇ, Saadettin, Kırgız Türkleri Tarihi, Berikan Yayınları, Ankara 2011.
GÜNGÖR, Ebubekir, “1898 Fergana Olaylarının Ekonomik Sebepleri”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 2, Sayı 2 Güz 2017, s. 35-65. HAYIT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
https://mytashkent.livejournal.com/157910.html (E. T. 12. 09. 2021).
https://open.kg/about-kyrgyzstan/history/historical-records/peoples-movements-of-central-asia-in-the-xix-centu/36231-kto-takoy-madali-ishan.html (E. T. 13. 10. 2022).
https://ru.wikipedia.org/wiki/ (E. T. 04. 06. 2023).
https://popgun.ru/viewtopic.php?t=403966&start=180 (E. T. 13. 10. 2022).
İslâm na Urale: Entsiklopediçeskiy Slovar. Sostavitel: А. N. Starostin, Redaktor: D. Z. Hayreddinov. İD Меdina, Мoskova 2009, s. 37-38.
İVANOV, Vladimir, “Sredneaziatskie Vostaniya”, https://histrf.ru/read/articles/sredneaziatskoe-vosstanie-1916-goda-zapredelnaya-zhestokost-i-nevyuchennye-uroki (E. T. 12. 11. 2022).
KALIŞEVSKIY, Mihail, “Tragediya 1916 goda: Devyanosto Pyat Let so dnya Vosstaniya”, https://fergananews.com/article (E. T. 10. 11. 2021).
KLİMOVİÇ, Lyutsian İppolitoviç, İslâm v Tsarskoy Rossii. Оçerki. Gosudarstvennoe Antireligioznoe İzdatelstvo, Moskova 1936.
KNYAZEVA, Margarita, “Тurkestanskoe Vоsstanie 1916 goda i Natsionalnıe Mifı v Kirgizii”, https://regnum.ru/news/polit/2342219.html (E. T. 28. 10. 2022).
KOTYUKOVA, T. V., “Vosstanie 1916 g. v Turkestane: Oşibka Vlasti ili İstoriçeskaya Zakonomernost?”, Obozrevatel, 2011, № 8, s. 98-126.
KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.
LİKOŞİN, N. S. Poljizni v Turkestane. Oçerki Bıta Tuzemnogo Naseleniya, Litografiya V. А. Beroz, Petrograd 1916.
MAMBETALİEV, Satıbaldı, Sufizm Jana Anıng Кыrgızıstandagi Agımdarı, İlim, Frunze 1972.
Manakib-i Dukçi İşan. (Anonim Jitiya Dukçi İşana – Predvoditelya Andijanskogo Vosstaniya 1898 goda).
Sostavitel: B. M. Babacanov, А. fon Kyugelgen. Dayk Press, Аlmatı 2004.
MƏMMƏDOV, Ceyhun, “Sovet Hakimiyyəti İllərində Azərbaycan SSS-də Dövlət-Din Münasibətləri (1920-1927-ci İllər)”, Dövlət və Din, 2017, № 02 (49) Mart - Aprel, s. 7-15.
MORRISON, A. S. “Sufism, Pan-İslâmism and İnformation Panic: Nil Sergeevich Lykoshin Aftermath of the Andijan Uprising”, Past and Present. February 2012, №. 214, s. 255-304.
Oçerki İstorii Kommunistiçeskoy Partii Turkestana, İzd. Akademii Nauk Uzbekskoy SSR, Таşkent 1958.
ORAZBAKOV, Aytjan. “Karakumskoe Vosstanie 1930 goda”, https://web.archive.org/web/20171017051432/http://group-global.org/ru/node/20925 (E. T. 24. 10. 2022).
PYASKOVSKİY, Anatoliy Vladimiroviç, Vosstanie 1916 goda v Sredney Azii i Kazakistane. İzdatelstvo AN SSSR, Моskova 1960.
RAZZAKOV, H., Zavkiy Hayati va İjadi, Каnd. Diss. Тоşkent 1953.
RISKULOV, Т., “Vosstanie Tuzemtsev Тurkestana v 1916 godu”, Oçerki Revolyutsionnogo Dvijeniya v Sredney Azii. Sbornik Statey. Моskova 1926, s. 46-122.
ROSHCHIN, Mikhail, “Sufism and Fundamentalism in Dagestan and Chechnya”, CEMOTI, Cahiers d'Études sur la Méditerranée Orientale et le Monde Turco-Iranien, 2004, № 38, Juillet-Desembre, s. 61-72.
SAMSONOV, Aleksandr, “Velikaya Çistka: Borba s Basmaçestvom”, https://topwar.ru/149737-velikaja-chistka-borba-s-basmachestvom.html (E. T. 23. 08. 2021).
SAYDAMETOV, D. Şlyapnikov N., “Azadlik Kuraşining Yarkin Sahifasi”, Şark Yulduzi, 1968, № 7, s. 169-177.
ŞƏHRİLİ, Araz, “Aşura Mərasimini Həmişə Vəhdət Şəklində Qeyd Edən Azərbaycan…”, https://moderator.az/az/ekskluziv/543719/100-il-nce-meherrem-ayinda-qubadli-ve-cebrayilda-rusiya-isalina-qarsi-usyan-qalxdi/ (E. T. 04. 09. 2022).
SELYANİNOVA, G. D., “Delo Atnisovetskoy Organizatsii İşanizma” 1948 goda v Kulturnoy Pamyati Musulmanskogo Soobşestva Permskogo Kraya”, Теknologos, 2019, № 3, s. 84-100.
ŞİMŞİR, Sebahattin, Dünden Yarına Türkistan’da Türkler, Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2009.
SLEZİN, A. A., “Antireligioznoe Nastuplenie Sovetskogo Gosudarstva v 1927 -1929 gg.”, Sotsiodinamika, 2013, № 5, s. 125-189.
SODIKOV, H., “Kuraş Sabaklari”, Gulistan, 1978, № 11, s. 17-19.
SOKOL, Edvard Dennis, Vostanie 1916 v Russkoy Tsentralnoy Azii, Perevod s Angliyskogo G. Borubaevoy. Res Publica, Bişkek 2016.
SUHAREVA, Оlga Аleksandrovna, İslâm v Uzbekistane. İzdatelstvo Akademiya Nauk Uzbekskoy SSR, Taşkent 1960.
SULAEV, İmanutdin Habiboviç, “Şeyhi i Obşinı Мyuridov v Sovetskom Dagestane (20-30-е gg.)”, Vestnik İnstituta İAE, 2010, № 1, s. 43-55.
TSESLEVSKAYA, Anna, “Bibi Otun – Traditsionnıe Jenskie Religioznıe Liderı v Tacikistane (Mejdu Traditsiey i Sovromennostyu)”, Оаzisı Şelkovogo: Sovremennıe Problemı Etnografii, İstorii i İstoçnikovedeniyaNarodov Tsentralnoy Azii. К 100-letiyu Dotora İstoriçeskih Nauk Valkie Halilovnı Karmışevoy. Glavnıy Redaktor: Abbasov R., Fond İssledovaniy İslâmskoy Kulturı, Моskova 2018, s. 756-761.
TÜRER, Osman, “Orta Asya’da İslâm’ın Yerleşmesi ve Muhafazasında Tarikatların Rolü”, İlim ve Sanat, 1992, Sayı 35-36 (Temmuz), s. 19-27.
YAMAN, Ali, “Fergana Vedisi'nde Saçlı İşanlar Hareketi ve Yesevîlikle Bağlantısına Dair”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2005, Sayı 34, s. 191-199.
Vosstanie Kirgizov i Kazakov v 1916 godu, Uçkun, Bişkek 1991.
Vostanie 1916 goda v Sredney Azii. Sostavitel T. V. Kotyukov, Dom Mardjani, Moskova, 2016.
ZİYAYEV, Hamid, Türkistan’da Rus Hâkimiyetine Karşı Mücadele: XVIII-XX. Asır Başları, çev. A. Çelikbay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.