İLK DÖNEM İLHANLI-ALTIN ORDA REKABETİNİN SEBEPLERİ HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME

Bu çalışmada, İlhanlı-Altın Orda devletleri arasındaki düşmanlığın ortaya çıkmasına neden teşkil eden gelişmelerle birlikte, kaynaklar tarafından rivayet edilen kayıtların analizi yapılacaktır.13. ve 14. asırda İran, Azerbaycan, Horasan, el-Cezire ve Irak’a hâkim olan İlhanlılar Devleti ile Rus, Bulgar ve Kıpçak topraklarına hâkim Altın Orda Devleti arasında uzun süren bir düşmanlık yaşanmıştır. Bu düşmanlığın ortaya çıkmasına birçok faktörün sebep olduğu bilinmekle birlikte Büyük Moğol İmparatorluğu’nun batı topraklarının Altın Orda’ya bırakılması ve Hülegü’nün 1258 yılında Bağdat’ın zaptı sırasında Halife’ye kötü davranıp onu katlettirmesi bu faktörlerin başında gelmektedir. Nitekim İlhanlılar, kuruluş devrinde Altın Orda’nın hissesine düştüğü bilinen Azerbaycan topraklarını kendilerine bağlamışlardı. Ayrıca Berke Han, Halife’nin başına gelenlerden dolayı Hülegü’yü şiddetle eleştirirken bu hususta kendisini bilgilendirmediği için tehditlerde bulunması, iki devlet arasında uzun zaman sürecek bir düşmanlığa sebep olmuştur. İlhanlılar ile Altın Orda arasındaki rekabet birçok minvalde devam etmiştir. Buna göre hem Alamut’un hem de Bağdat’ın ele geçirilmesi sırasında ganimetlerden bir kısmının Cengiz Han yasasına göre Altın Orda’nın hakkı olmasına rağmen İlhanlılar bunu vermeye yanaşmamıştır. Bu da iki taraf arasında kopuşun başlamasına sebep olmuş ve daha sonra bu kopuş yerini düşmanlığa bırakmıştır. Özellikle Bağdat’ın zaptından sonra başlayan gerginlik, İlhanlıların başkent olarak ilk başta Meraga, ardından da Tebriz’i seçmeleri Altın Orda’nın İlhanlılara savaş açmasıyla neticelenmiştir. Kendi hakkı olduğunu iddia etmelerine rağmen Kafkasya ve Azerbaycan topraklarının İlhanlılar tarafından ilhak edilmesi, Altın Orda cephesindeki düşmanlığın sebepleri arasında gösterilebilir. Öyle ki Azerbaycan’ın Moğol ordularının atlarına uygun yaşam koşullarına sahip olması, her iki tarafın ne pahasına olursa olsun buradan vazgeçmeme gibi bir siyaseti sürdürmelerine sebep olmuştur. Özellikle Nahcivan, Meraga, Mugan, Tebriz ve Sultaniyye gibi şehir veya bölgeler göçebelerin birçok ihtiyacını giderdiğinden, burası atlı göçebe sistemine göre inşa edilmiş İlhanlı ve Altın Orda orduları için birer cazibe alanı hâline gelmiştir. Nitekim geniş meralar, atların yem ihtiyacını karşılarken askerlerin de yaşamlarını idame ettirmelerine yarayan geniş su ve av sahalarına sahiptiler. Bundan olacak ki İlhanlı hükümdarları ve askerleri, savaşların olmadığı dönemlerde zamanlarının çoğunu Kafkasya ve Azerbaycan’daki yaylak ve kışlaklarda geçirmişlerdir. Öte yandan Memlûklerin Altın Orda Devleti’ni daima İlhanlılara karşı tahrik etmeleri de taraflar arasında düşmanlığın başka bir yönünü oluşturmaktadır. Özellikle Memlûk Sultanı Baybars, Berke Han’ı Hülegü’ye karşı dinî sebeplerden dolayı savaşmaya ikna emek için bir dizi diplomatik temasta bulunmuştur. Nitekim İslam’a göre Müslümanlığa saldıran herkese karşı cihat yapmak gerekiyordu ve Sultan Baybars da Berke Han’dan bu uğurda mücadele etmesini istiyordu. Fakat Sultan Baybars’ın buradaki yegâne amacı, iki Moğol devleti arasında bir düşmanlık meydana getirterek Haçlılara ve İlhanlılara karşı yaptığı savaşlarda yükünü hafifletmekti. Neticede bahsedilen tüm sebepler iki devlet arasında kalıcı bir düşmanlığın ortaya çıkmasına sebep olmuş ve bu da uzun süren bir çatışmalar silsilesine sebep olmuştur.

AN EVALUATION ON THE CAUSES OF THE FIRST PERIOD ILKHANID-GOLDEN HORDE OPPOSITION

In this study, the developments that led to the emergence of enmity between the Ilkhanid-Golden Horde states and the records narrated by the sources will be analyzed. In the 13th and 14th centuries, there was hostility between the Ilkhanate, who dominated Iran, Azerbaijan, Khorasan, al-Jazeera and Iraq, and the Golden Horde State, which dominated the Russian, Bulgarian and Kipchak lands. Although many factors seem to have contributed to the emergence of this enmity, the western lands of the Great Mongol Empire were left to the Golden Horde and Hulegü mistreated and murdered the Caliph during the seizure of Baghdad in 1258. As a matter of fact, with the establishment of the Ilkhanids, the Azerbaijan lands that were known to belong to the Golden Horde, and Berke Khan, who became a Muslim, severely criticized Hulegu for what had happened to the Caliph, while threatening him because he did not inform him about this issue, caused a long-lasting hostility between the two states will be. The rivalry between the Ilkhanids and the Golden Horde continued in many ways. According to this, during the capture of both Alamut and Baghdad, although some of the spoils were the right of the Golden Horde according to the law of Genghis Khan, the fact that the Ilkhanate did not give this led to the first break between the two sides, and later this break left its place to enmity. The tension that started especially after the conquest of Baghdad, the fact that the Ilkhans chose Meraga and then Tabriz as the capital, resulted in the Golden Horde going to war against the Ilkhanids. It is known that the annexation of the Caucasian and Azerbaijani lands by the Ilkhanate, although they claim that it is their right, is the most important pillar of the events among the reasons for their hostility in the Golden Horde front. The fact that Azerbaijan had living conditions suitable for the horses of the Mongolian armies caused both sides to pursue a policy of not giving up at any cost. Especially since cities or regions such as Nakhchivan, Meraga, Mugan, Tabriz and Sultaniyye met many of the needs of the nomads, they made this place an attraction for the Ilkhanid and Golden Horde armies, which were built according to the horse nomadic system. As a matter of fact, these places had large water and hunting grounds for the soldiers to maintain their lives, while the wide pastures met the feed needs for the horses. It will be that the Ilkhanid rulers and soldiers spent most of their time in the summer pastures and winter quarters in the Caucasus and Azerbaijan during the absence of wars. On the other hand, the fact that the Mamluks always provoked the Golden Horde against the Ilkhanate would create another aspect of hostility between the parties. Especially the Mamluk Sultan Baybars made a series of diplomatic contacts to persuade Berke Khan to fight against Hulegu for religious reasons. As a matter of fact, Berke Khan was a Muslim and Hülegü, who did not belong to any religion, had obviously done great harm to Muslims both in Baghdad and Syria. It was necessary to make jihad against anyone who attacked Islam, and Sultan Baybars wanted Berke Khan to fight for this cause. However, the sole purpose of Sultan Baybars here was to ease his burden in the wars he waged against the Crusaders and Ilkhanids by creating an enmity between the two Mongol states. As a result, all the reasons mentioned will cause a permanent enmity to emerge between the two states and the enmity will continue with a long-lasting conflict.

PDF

___

ABBAS, Cevad-MUHAMMEDÎ, Meryem, “Te’sir Hükümethay-yı Salisber Münasebat-ı İlhan ve Altın Ordu (Ordu-yı Zerrin)”, Mutala’at Tarih-i İslam, Yıl 3, S. 9, Tabistan 1390, ss. 49-70.
AKKUŞ, Mustafa, “Altın Orda-İlhanlı İlişkilerinde Dinin Rolü”, TurkishStudies, S. 11, Summer 2016, ss. 1-12.
BAYBARS EL-MANSURÎ, Zübdetü’l-Fikre fî Tarih el-Hicre, thk. D. S. Richards, Beyrut 1998.
BEDİRHAN, Yaşar, Bozkırda İslam’ın Kılıcı Berke Han (1257-1266), Eğitim Yayınevi, Konya 2021.
BENÂKETÎ, Ravzatü’l-ulî el-elbâb fi tevarîhü’l-ekabirve’l-ensab, Tarih-i Benâketî, nşr. Ca’fer Şi’ar, Tahran 1348.
BOSTANCI, Fatih, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi (1256-1266) (Siyaset-Kültür-Din), Efe Akademi Yayınları, İstanbul 2021.
CIOCILTAN, Virgil, The Mongols and the Black Sea Trade in the Thirteenth and Fourteenth Centuries, trans. Samuel Willcocks, Leiden-Boston 2012.
CÜZCANÎ, Tabakât-ı Nâsırî, çev. Mustafa Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
EBÜ ŞAME, Zeyl er-Ravzateyn, nşr. Abdülaziz el-Attar el-Hüseyni, Beyrut 1974.
EBÜ’L-FEDAÎL, Nehcü’s-sedîd ve’d-dürrü’l- ferîd fî mâba’de Târîhi İbni’l-Amîd, trans. E. Blochet, I, London 1910.
EL-AYNÎ, İkdü’l-cümân fî târîhi ehlü’z-zamân, nşr. Muhammed M. Emin, C. I, Kahire 1987.
EL-ÖMERÎ, Mesalik, Mesâlikü’l-ebsâr fî memâlikü’l-emsâr, thk. K.S.el-Caburi, C. III, Beyrut 2010.
FAVEREAU, Marie, “The Golden Horde and the Mamluks”, Golden Horde Review, S. 1, 2017, ss. 93-115.
FERAHMAND, Yunus-TACBAHŞ, Kadriye, “Berke Han ve Baybars: Tasir ‘Avasıl Dini-İktisadi ber Ta’mik Revabıt-ı Ticari Altın Ordu ve Memalik-i Bahri Mısır”, Fasılname-i ‘İlmi, Yıl 20, S.83, Bahar 1389, ss. 85-101.
GÜNEŞ, İbrahim, Abâkâ Han Devrinde İlhanlı Devleti Tarihi (663-680/1265-1282), Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Muğla 2021.
HÂNDMÎR, Habib-i siyer fi ahbarü’l-beşer, tsh. M. Debirsiyaki, C. I-III, Tahran 1362.
İBN ABDÜZZÂHİR, Ravzü’z-zâhir fî sîretü’l-Melikü’z-Zâhir, nşr. Abdülaziz el-Huveytır, Riyad 1976.
İBN VÂSIL, Müferricü’l-kurub ahbar-ı Beni Eyyûb, nşr. Ö.A.Tedmurî, C. VI, Beyrut 2004.
İBNÜ’D-DEVÂDÂRÎ, Kenzü’d-dürer ve câmi’ü’l-gurer: ed-dürre’l-fâhir fî sîretü’l-Melik en-Nâsır, nşr. Hans Robert Roemer, VIII, Kahire 1960.
İBNÜ’L-KESİR, el-Bidaye ve’n-nihaye, çev. Mehmet Keskin, C. XIII, İstanbul 1995.
KAFALI, Mustafa, Altın Orda Hanlığının Kuruluşu ve Yükseliş Devirleri, İstanbul 1976.
KAMALOV, İlyas, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınevi, İstanbul 2003.
KARATÂY EL-‘İZZÎ, Tarih mecmu’ el-nevadir, thk. H.Hayn-M.Hacirî, Beyrut 2005.
KERİMÎ, Alirıza-RESULÎ, Hüseyin, “Avamil Tuneş der Revabıt-ı İlhanan ba Ordu-yı Zerrin”, Fasılname-i Tarih Revabıt-ı Haricî, Yıl 14, S. 54, Bahar 1392, ss. 1-20.
KHELEJANİ, Ahmad Hesamipour, İlhanlılar ile Altın Orda Devleti’nin Siyasi ve Sosyal İlişkileri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlammamış Doktora Tezi), İzmir 2013.
KİRAGOS, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Haz. Hasan Oktay, İstanbul 2007.
KUTBEDDİN ŞİRAZÎ, Ahbar-ı Moğolân (650-683). Der inbâne’ Mollâ Kutb: ez mecmê-i hattı müverrih 685, nşr. İrec Afşar, Kum 1389.
MARCO POLO, Marko Polo Seyahatnamesi, çev. Filiz Dokuman, C. I-II, İstanbul 1979.
MHİTHAR, Vakayiname, nşr. M. Brosset, St-Petersbourg 1869.
MİRGALEEV, I. М.,“The Golden Horde Policies Toward the Ilkhanate”, Zolotoordınskoe Obozrenie, C. II, (2013), ss. 217-227
MÎRHÂND, Ravzatü’s-safa fi sireti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ, nşr. Abbas Perviz, C. I-V, Tahran 1375.
MUHAMMEDÎ, Meryem, “Avamil Mu’ser der Revabıt İran ve Ordu-yı Zerrin der Devre-i Zamamdarî Hûlâgû ve Abâkâ Han”, Pejuheşname-i Tarih, S. 4, Zemistan 1386, ss. 103-125.
MUÎNEDDÎN NATANZÎ, Müntehab et-tevarîh-i Mu’inî, nşr. Pervin İstahrî, Tahran 1383.
REŞÎDÜDDÎN, Câmi’üt-tevârîh, tsh. Muhammed Rûşen ve Mustafa Mûsevît, I-IV, Tahran 1373.
RIZAVÎ, Ebü’l-Fadl, “Revabıt-ı İlhanan ba Havanin Deşt-i Kıbçak”, Fasılname-i Tarih Revabıt-ı Haricî, Yıl 19, S.46, Bahar 1390, ss. 537-539.
TAHRİR-İ VASSÂF, tsh. Abdu’l-Muhammed Âyeti, Tahran 1346.
VASSÂF, Tarih-i Vassâf, C. I-V, Bombay 1269.
VERNADSKY, George, Moğollar ve Ruslar, çev. Eşref Bengi Özbilen, Selenge Yayınları, İstanbul 2007.
YÛNÎNÎ, Zeyl miratü’z-zaman, C. I, Haydarabad 1955.
ZEHEBÎ, el-‘İber fi haber men gaber, nşr. Muhammed Zaglul, C. I-III, Beyrut 1985.
ZEHEBÎ, Târîhü’l-İslâm ve vefeyât el-meşâhîr ve el-a’lâm, thk. Ömer Abdüsselam Tedmuri, C. XL, Beyrut 1997.