AS/AZ – AORSİ/ARSİ BOYLARININ “TÜRK” KÖKENLERİ ÜZERİNE

Araştırmacılar tarafından genellikle Orta Çağ’daki Alanlar (Alanorsi) ile aynileştirilen Aslar ve Aorsi/Arsiler, atlı-savaşçı bozkır kültürünün ün yapmış boyları arasında tarih sahnesindeki yerlerini almışlardır. Kökenleri hakkındaki tartışmalar her zaman olduğu gibi subjektif Batı-merkezci (bu “tesirli” akıma bir çok Rus ve hatta yakın dönem Çinli araştırmacıları da dahildir) bir anlayışla İndo-İrani göçebeler dairesinde konumlandırılmıştır. Yazılı kaynaklarda adları ilk kez Strabon’un Coğrafya adlı eserinde geçen Aslar (Asi), Greko-Baktirya Krallığının yıkımına sebep olan Saka hücumundaki dört gruptan biri olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Justinus’un Epitome’sinde ise Asian şeklinde geçen bu kavimin Toharların kralları oldukları ve Sarauca/Sacaraulilere son verdikleri belirtilmektedir. Kısacası İç Asya’nın çetin coğrafyalarında yoğrulup gelen bu halkların arasındaki en kuvvetli ya da kuvvetle muhtemel lider pozisyondaki halkın Aslar olduğu anlaşılmaktadır. Aorsi/Arsi adı ise açık bir şekilde yazılı kaynaklarda ilk kez Batı yönünde MÖ I. yüzyılda yapılan büyük Sarmat göçünün lider kabilesi olarak Strabon’da geçmektedir. Daha öncesinde bu göçün sebebi ise Çin kaynakları tarafından açıklanmaktadır: Kazakistan merkezli Kangju devletinin Aral gölü civarındaki Yancai/Yen-ts’ai ülkesine saldırarak topraklarını istila etmesi. Bu bağlamda Batı kaynaklarındaki Sarmatlar (Sauromat) Çinlilerin Yancaileri olduğu anlaşılmaktadır. Doğu ve Batı kaynaklarında verilen bilgiler gerek Asların gerekse de Arsilerin tipik atlı-savaşçı bozkır kavimleri olduklarını gösterirken, genel itibariyle Eski Çağ’ın Saka (İskit) dünyasının bir parçası olarak kabul edilmişlerdir. As ve Arsi terimleri gerek Çinliler tarafından Yuezhi olarak adlandırılan İç Asyalı bozkır kavminin transkripsiyonlarından biri (arsi/asi/arki) – hatta bazı hipotezlere göre “yönetici boyu” – gerekse de onlar ve Uygurlarla yakın ilişkileri olan Toharlarla bağlantılı olarak (Orta Çağ Uygur metinlerinde Tohar lisanının yerel adı: Ārśi’) karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda As, Doğu Türkistan – Güney Kazakistan’ın kadim Türk boylarından Usunlar ve Gök Türklerin yönetici uruğu Aşina ile de ilişkilendirilmiştir. Arsi ise ilginç bir biçimde Arsilas şeklinde VI. yüzyıl Bizans kaynaklarında (Menander Protektor) Gök Türklerin “yaşlı-kıdemli” idarecisi şeklinde kendine yer bulmuştur. Orta Çağ’da genel itibariyle Alanlar ile özdeşleştirilen As-Arsi grubu, esas olarak kuvvetle muhtemel Az/As formu biçiminde Gök Türk ve bilhassa On-Okların (Türgiş) önemli bir boyu olarak yerlerini almışlardır. Çin kaynaklarında On-Ok konfederasyonunun Nushibi kanadının beş boyundan biri Axijie/A-hsi-chieh (Ärski?/*Asigi?) olarak görülürken, İslam kaynaklarında ise Tuhsilerle birlikte Türgişlerin asli iki boyundan biri oldukları anlaşılmaktadır. Gök Türk ve Uygur yazıtları ile Güney Sibirya’daki muhtelif taş yazıtlarda adları geçen bu boyun gerek yazılı kaynaklar gerekse de arkeolojik materyaller ile desteklenen tarihsel konumu onların Gök Türk, Türgiş ve Kırgız etnogeneslerinin oluşumunda da etkin bir rol oynamış olabileceklerini göstermektedir. Günümüzde Kafkasya ve Orta Asya – Güney Sibirya hattında As/Az endonimini ve/veya etnonimini, Karaçay-Balkarlar (onlar için ayrıca Alan tabiri de kullanılmaktadır), Kırgızlar, Özbekler, İtil Tatarları, Altaylılar, Güney Sibiryalı Telengütler gibi muhtelif Türk grupları arasında varlığını sürdüğü bilinmektedir.

ON THE “TURKIC” ORIGINS OF THE AS/AZ – AORSI/ARSI TRIBES

The As and Arsi who are generally identified with the Medieval Alans (Alanorsi), had taken their place on the stage of the history among the prominent tribes of the mounted-warrior steppe culture. Discussions about their origins have positioned in the circle of Indo-Iranian nomads with a subjective Western-centric approach as usual (Many Russian and even recent Chinese researchers are included in this influential thought). In written sources mentioned for the first time as Asi in Strabo’s Geography, they appeared as one of the four groups in the Saka horde attack that caused the destruction of the Greco-Bactrian Kingdom. In Justin’s Epitome Asi were referred to as Asian who became the kings of the Tochars (Tochari) and put an end to the Saraucarum/Sacarauli. In short, it is understood that Asi/Asian were the strongest or leading group among these peoples, who were kneaded in the harsh geographies of Inner Asia. The name Aorsi/Arsi was clearly written in Western sources for the first time mentioned in Strabon as the leading tribe of the great Sarmatian migration in the Ist century BC. Previously, the reason for this migration was explained by Chinese sources: The Kazakhstan-centered Kangju state attacked the Yancai/Yen-ts’ai country around the Aral lake and invaded its lands. In this context, it is understood that the Sarmatians (Sauromat) in the Western sources were the Yancai’s of the Chinese. The informations given in the Eastern and Western sources shows that both the As and Arsi were typical mounted steppe tribes and generally accepted as a part of the Saka (Scythian) world. The terms As and Arsi both appear as one of the transcription of the Inner Asian steppe people called Yuezhi by the Chinese (arsi/asi/arki) – even the “ruler clan” according to some hypotheses – or in connection with the Tocharians who had close relations with them and Uyghurs (in the Medieval Uyghur texts, the vernacular of the Tochar language name: Ārśi’). It is also associated with Ašina the ruler clan of the Gök Turks and the Usuns, (Wusun) one of the ancient Turkic tribes of East Turkestan and Southern Kazakhstan. Arsi, on the other hand, interestingly found its place in the 6th Century Byzantine sources (Menander Protector) in the form of Arsilas, as the “old-senior” ruler/king of the Turks (Gök Turks). The As-Arsi group that was generally identified with the Medieval Alans, took their place as an important tribe of the Gök Turks and especially the Turgishes mainly in the form of Az which is very likely to As. While one of the five tribes of the Nushibi wing of the On-oq confederation was seen as Axijie/A-hsi-chieh (Ärski?/*Asigi?) in Chinese sources, it is also understood that they were one of the two core tribes of Turgish with Tukhsi in Islamic sources. The historical position of this tribe, whose names were mentioned in Gök Turk and Uyghur steles and in various stone inscriptions in Southern Siberia, supported by both written sources and archaeological materials, shows that they might have played an active role in the formation of Gök Turk, Turgish and Kyrgyz ethnogenesis. Today, in the Caucasus and Central Asia – South Siberia zone, it is known that the As/Az endonym and/or ethnonym continues to exist among various Turkic groups such as Karachay-Balkars (also the name Alan is used for them), Kyrgyz, Uzbeks, Itil Tatars, Altaians, Southern Siberian Telengüts.

PDF

___

ABAEV, V.I. – BAILEY H.W., “Alans”, Encyclopædia Iranica, online edition 2011 (accesed on Eylül 2020), C. I/8, ss. 801-803.
ALEMANY, Agusti, Sources on the Alans (A CriticalCompliation), Handbook of Oriental Studies (sec. 8/vol.V), ed. Denis Sinor-N. Di Cosmo, Brill, 2000.
Ammianus Marcellinus, The Roman History of Ammianus Marcellinus (Res Gestae), trans. Charles D. Yonge, George Bell & Sons, Londra 1902.
AYDEMİR, H., “The Reconstruction of the Name Yuezhi 月氏 / 月支”, International Journal of Old Uyghur Studies, 1/2, 2019, ss. 249-282.
BECKWITH, C. I., The Tibetan Empire in Central Asia, 4th.ed., Princeton Univ. Press, New Jersey 1993.
BLOCKLEY, R. C., The history of Menander the Guardsman, Francis Cairns Pub., Liverpool 1985.
ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, b. 45, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2011.
ERKOÇ, Hayrettin İhsan, “Göktürk Boylarının Tespit Edilmesinde Çin ve Tibet Kaynaklarının Önemi”, Genel Türk Tarihi Kaynakları Ordu Çalıştayı Bildirileri, Ordu, Aralık 2019, ss. 77-160.
GOLDEN, Peter B., “The Ethnogonic Tales of the Türks”, The Medieval History Journal, 21/2, ss. 291-327.
GÖMEÇ, Saadettin, “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve Kavim Adları: Azlar”, Belleten, LVIII/221, Nisan 1994, ss. 51-54.
HAMILTON, C. – FALCONER, W., The Geography of Strabo, vol. II, H. G. Bohn, London 1856.
KUBAREV, G. V., “A Runic Inscription at Kalbak-Tash II,Central Altai, With Reference to the Location of the Az Tribe”, Archaeology Ethnology and Anthropology of Eurasia, 44/4, 2016, ss. 92-101.
MAENCHEN-HELFEN, O., “The Yüeh-chih Problem Re-examined”, Journal of the American Oriental Society (JAOS), 65 (2), 1945, ss. 71-81.
OSAWA, Takashi, “A hypothesis on the etymology of the Old Turkic royal clan name Ašina/Ašinas and the transformation process in the early Abbasid Period”, Chronica, 11, 2011, ss. 145-153.
OSMANOV, Kılıç, “Bozkır Kavimleri Azlar”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), XVII, 2005, ss. 119-133.
ROMGARD, J., “Ancient Human Settlements in Xinjiang and the Early Silk Road Trade”, Sino-Platonic Papers, C.185, 2008, ss. 1-123.
ŞEŞEN, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, b. 2., TTK, Ankara 2001.
TAISHAN, Yu, “The Earliest Tocharians in China”, Sino-Platonic Papers, ed. V.H. Mair, 204, 2010, ss. 1-78.
TAISHAN, Yu, “A Hypothesis about the Source of the Sai Tribes”, Sino-Platonic Papers, ed. V. H. Mair, no. 106, University of Pennyslvania 2000, ss. 1-200.
TAISHAN, Yu, “A Study of Saka History”, Sino-Platonic Papers, no. 80, ed. V. H. Mair, University of Pennyslvania, 1998, ss. 1-225.
TAŞAĞIL, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, b. 2, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2017.
THOMAS, F. W. “A Tokharī (?) MS.”, Journal of the American Oriental Society, 64/1, 1944, ss. 1-3.
THORDARSON, F., “Asii”, Encyclopædia Iranica, Online Edition, 2011 (accesed on Eylül 2020), C. II/7, ss. 764- 765.
ÜREN, Umut, Avrasya’nın Bozkır Halkları (Alanlar ve Aslar), Akçağ Yayınları, 2019.
WALTER, M. N., “Sogdians and Buddhism”, Sino-Platonic Papers, 174, 2006, ss. 1-66. XIONG, Victor C., Capital Cities and Urban Form in Pre-modern China: Luoyang, 1038 BCE to 938, Routledge 2017.
ZADNEPROVSKIY, Y. A., “The Nomads of Northern Central Asia After The Invasion of Alexander”, History of Civilization of Central Asia: The Crossroads of Civilisations (700 BC to A. D. 250), vol. II, UNESCO Publishing, Paris, (1994, online edition 1999), ss. 448 – 463: https://en.unesco.org/silkroad/knowledge-bank/nomads-northerncentral-asia-after-invasion-alexander.
ZUEV, Yu., Early Türks: Essays on History and Ideology, Oriental Studies Institute, ed.: I. N. Tasmagambetov, M. X. Abuseitova, J. G. Baranova et al., Daik-Press, Almaty 2002: http://s155239215.onlinehome.us/turkic/29Huns/Zuev/ZuevEarly1En.htm.