Sîbeveyhi’nin el-Kitâb Adlı Eserinde Konu Tertibi ve ‘Âmilin Etkisi

Bu makalede, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb adlı eserinde konuların tertip sistemi ve ‘âmil faktörünün bu husustaki etkisi üzerinde durulmuştur. Konuların belli kriterler doğrultusunda tanzim edilmesi, müellifin benimsediği nahiv mantığını yansıtması ve ilgili konuların hem daha kolay hem de doğru bir şekilde anlaşılması açısından büyük önem arz etmektedir. el-Kitâb, Arap gramerine dair günümüze ulaşan ilk kapsamlı eser olması hasebiyle birçok açıdan olduğu gibi konu tertibi bakımından da incelenmiştir. Araştırmalar sonucunda konuların belli esaslara dayalı tertip edilip edilmediği konusunda iki farklı görüş ön plana çıkmıştır. Çünkü Sîbeveyhi, asli ya da tâli olduğuna bakmaksızın her meseleyi ayrı birer bap olarak ele almıştır. Konular arasındaki ilişkiyi de daha çok meseleler bağlamında değerlendirmiştir. Bu nedenle aynı ana konuya ait birçok meseleyi ardışık bir şekilde değil muhtelif konular arasında ele almıştır. Nahiv konularının tertibinde etkili olan birçok faktör bulunmaktadır. Bunlardan biri de ‘âmil faktörüdür. Bu bağlamda biz de çalışmamızda el-Kitâb’ın konu tertibinde ‘âmil faktörünün etkisini ele aldık.

Anahtar Kelimeler:

Sîbeveyhi, Konu Tertibi, 'Âmil, el-Kitâb

The Arrangement of Topics and the Effect of Âmil in Sîbeveyhi’s Work named al-Kitâb

In this article, the arrangement system of the topics and the effect of ‘âmil factor within the context of Sîbeveyhî’s work al-Kitâb was emphasised. The fact that the topics are arranged according to some certain criteria, that the syntax logic that the author adopts reflect, fact that the relevant topics can be understood both easier and more accurate has great importance. Since it is the first comprehensive work on Arabic grammar that has reached today, al-Kitâb, was examined in terms of topic arrangement as it was examined from many aspects. At the end of researches, two different views emerged forefront about whether the topics question were arranged based on some certain orders. Sîbeveyhî, each matter as a different section without paying attention whether it was a fundamental topic or auxiliary topic. He evaluated the relationship between the topics in the context of issues. For this reason, he dealt with many issues belonging to the same main topic, among various topics. In addition to this, some reasons such as the intertwining of some grammar and syntax issues at that time caused the work to be a subject of discussion in terms of composition. There are a number of factors such as of which are effective in arrangement of syntax topics. One of these is ‘âml factor. With this regard, the effect of ‘âmil factor in the topic arrangement of al-Kitâb was investigated in this study.

Keywords:

Sîbeveyhi, Topic Arrangement, 'Âmil, al-Kitâb,

PDF

___

Abbâs Hasan. el-Lugatu ve’n-Nahv Beyne’l-Kadîmi ve’l-Hadîs. Mı-sır: Dâru’l-Maʻârif. 1386/1966.
Abdulkâdir b. Ömer el-Bağdâdî. Hizânetu’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî. 4. Basım, 1418/1997.
Abdulkâhir el-Cürcânî, Ebû Bekr b. Abdirrahman b. Muham-med. el-Cümel. thk. Ali Haydar. Dımaşk: Dâru’l-Hikme, 1392/1972.
Ahmed Bedevî. Sîbeveyhi Hayatuhu ve Kitâbuh. Birleşik Kırallık: Muesseset-u Hindâvî, 1438/2017.
Ahmîde el-‘Avnî. el-Ususu’l-Menheciyye li Tebvîbi’n-Nahvi’l-Arabî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1436/2015.
Akbaş, Rıfat. Arap Gramerinde Kavram ve Terminoloji Sorunu. An-kara: Gece Akademi, 1440/2018.
Ali en-Necdî, Nâif. Sîbeveyhi İmâmu’n-Nuhât. Kahire. ʻÂlemu’l-Kututb, 2. Basım, 1399/1979.
Ali et-Tehânevî, Muhammed. Keşşâf-u Istılâhâti’l-Funûn ve’l-ʻUlûm. thk. Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebet-u Lübnan Nâşirûn, 1417/1996.
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Kitabu’t-Taʻrîfât. Beyrut: Mektebet-u Lübnan, 1405/1985.
Ebû Ali el-Fârisî, Hasan b. Ahmed. et-Ta‘lîka ‘alâ Kitâbi Sîbeveyhi. thk. ‘Avd b. Hamed el-Kavzî. 6 Cilt. Kahire: Matba‘atu’l-Emân, 1410/1990.
Gâzî, Abdulmecîd Gâde - İsmail Sâlih, Nevfel. “Menhecu Sîbe-veyhi fî Tertîbi’l-Ebvâbi’n-Nahviyye”. Mecellet-u Diyâlâ. 68 (2015), 375-384.
Hadîce el-Hadîsî, Ebniyetu’s-Sarf fî Kitabi Sîbeveyhi. Bağdat: Mek-tebetu’n-Nahda, 1385/1965.
Hadîce el-Hadîsî. Kitâb-u Sîbeveyhi ve Şurûhu. Bağdat: Dâru’t-Tedâmun, 1386/1967.
Hasan ‘Avn. Tatavvuru’d-Dersi’n-Nahvî. Mısır: Câmi‘atu’d-Duveli’l-Arabiyye Ma‘hedi’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye, 1390/1970.
İbn ‘Usfûr, Ebu’l-Hasan Ali b. Mu’min el-İşbîlî. el-Mukarrib. thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcûd – Ali Muhammed Mu‘avved. Bey-rut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye. 1418/1998.
İbn Bâbeşâz, Tahir b. Ahmed. Şerhu’l-Mukaddimeti’l-Muhsibe. thk. Hâlid Abdulkerim. 2 Cilt. Kuveyt: el-Matba‘atu’l-ʻAsriyye, 1397/1977.
İbnu’l-Ferhân, Ebû Saʻd Ali b. Mesʻûd b. Mahmûd b. el-Hakîm. el-Mustevfâ fî’n-Nahv. thk. Muhammed Bedevî el-Mahtûn. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Sekâfeti’l-Arabiyye., 1408/1987.
İbnu’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâluddîn Osmân b. Ömer. el-Kâfiye. thk. Salih Abdulazîm eş-Şâir. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 1431/2010.
İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl b. es-Serrî en-Nahvî el-Bağdâdî. el-Usûl fi’n-Nahv. thk. Abdu’l-Huseyn el-Fetelî. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1417/1996.
İbrahim ʻUbâde, Muhammed. en-Navu’t-Ta‘lîmî fî’t-Turâsi’l-Arabî. İskenderiye: Munşeâtu’l-Ma‘ârif, ts.
Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdillah Hâcî Halîfe. Keşfu’z-Zunûn ʿan Esâmi’l-Kutubi ve’l-Funûn. thk. Mehmet Şerefettin Yaltkaya- Ki-lisli Rıfat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 4. Basım, 1360/1941.
Muhammed Kâzım, el-Bukkâ’. “Mukaddime”, el-Kitâb, mlf. Ebî Bişr Amr b. Osmasn b. Kanber Sîbeveyhi, thk. Muhammed Kâzım el-Bukkâ’. 5 Cilt. Beyrut: Mektebet-u Zeyni’l-Hukûkiyye ve’l-Edebiyye, 1436/2015.
Muhammed Kâzım, el-Bukkâ’. Menhecu Kitâbi Sîbeveyhi fi’t-Takvîmi’n-Nahvî. Bağdat: Dâru’ş-Şu’ûni’s-Sekâfiyyeti’l-‘Âmme, 1409/1989.
Mutarrizî, Ebu’l-Feth Nâsır b. Abdisseyyid el-Hârizmî. el-Misbâh fî İlmi’n-Nahv.thk. Abdulhamîd es-Seyyid Taleb. Kahire: Mekte-betu’ş-Şebbâb, ts.
Nâsıh el-Hâlidî, Kerîm Huseyn. Menâhicu’t-Te’lîfi’n-Nahvî. Um-man: DâruSafâ’, 1427/2007.
Sevdi, Ali. Arap Gramerinde Avâmil Geleneği. ed. Adnan Akalın. Ankara: Sonçağ Yayınevi, 2020.
Sevdi, Ali. “Arap Gramerinde Ümmü’l-Bâb Kavramı ve Felsefe-si”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1( 2021), 639-671.
Sîbeveyhi, Ebû Bişr ʻAmr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Ab-dusselam Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 3. Basım, 1408/1988.
Sîrâfî, Ebû Said el-Hasan b. Abdillah. Şerhu Kitabi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdelî-Ali Seyyid Ali. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1429/2008.
Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillah. Ahbâru’n-Nahviyyîn el-Basriyyîn. thk. Muhammed İbrahim el-Bennâ. Mısır: Dâru’l-İ‘tisâm, 1405/1985.
Şevkî Dayf. el-Medârisu’n-Nahviyye. Kahire: Dâru’l-Maʻarif, 7. Basım, 1386/1966.
Tantâvî, Muhammed. Neş’etu’n-Nahv ve Tarihu Eşheri’n-Nuhât. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 2. Basım, 1416/1995.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. el-Mufassal fî San‘ati’l-İ‘râb. thk. Fahr Salih Kadâra. Umman: Dâru ‘Ammâr. 1425/2004.