Sehl et-Tüsterî’nin (ö. 283/896) Hayatı, Görüşleri ve Eserleri

İtikadî ve tasavvufî fikirleri, menkıbeleri, kendisine nispet edilen eserler ve hakkında dile getirilenler göz önünde bulundurulduğunda Sehl et-Tüsterî’nin İslâm düşüncesinin önemli temsilcilerinden biri olduğu söylenebilir. O, sûfî kimliği ile şöhret bulsa da tefsir ve kelâm gibi ilimlerde de söz sahibidir. Bu araştırmada Tüsterî’nin hayatı, görüşleri ve eserleri ana hatlarıyla ele alınmıştır. Araştırmanın amacı, mezkûr konulara dair özlü bilgiler sunmak ve çelişki ya da muğlaklık arz eden hususları gündeme getirerek netleştirmeye çalışmaktır. Böylece Tüsterî’nin daha yakından ve vakıaya uygun şekilde tanınmasına katkı sağlanması hedeflenmiştir. Araştırma, müfessire nispet edilen Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm adlı tefsirin yanı sıra klasik ve modern kaynakların tasvir/betimleme yöntemine dayalı olarak incelenmesi suretiyle gerçekleştirilmiştir. Tanıtıcı yönü ağır basan araştırmada, zaman zaman tahlilî ve tenkidî yorumlar yapılmıştır. Araştırma sonucunda, hicrî 3. yüzyılın önde gelen âlimlerinden Tüsterî’nin, büyük ölçüde ehl-i sünnet çerçevesinde düşündüğü yargısına ulaşılmıştır. Zira onun halku’l-Kur’ân ve rü’yetullah gibi bazı konulardaki açıklamaları, bilhassa kelâmî mevzularda ehl-i sünnete aykırı görüşleri benimsemediğine işaret etmektedir. Benzer şekilde muhtelif kaynaklarda nakledilen izahlarından yola çıkarak Tüsterî’nin Kaderiyye’ye karşı çıktığı, hulûl fikrine ve vahdet-i vücud düşüncesine taraftar olmadığı söylenebilir. Her ne kadar Tüsterî ve bir grup sûfî üzerinde, bir düşünce sistemi olarak Bâtınîliğin yansımaları bulunduğu iddia edilse de genel kabule göre o, mutedil bir sûfîdir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Tasavvuf, İşârî Tefsir, Tüsterî, Sûfî, Müfessir

Sahl al-Tustarī (d. 283/896): His Life, Views and Works

Considering his theological and Sufism views, his epic and the works attributed to him as well as opinions that have been expressed about him, it is possible to say that Sahl al-Tustarī is a prominent figure in Islamic thought. Although he is famous for his Sufi identity, he contributed to tafsīr and ʿilm al-kalām. Thus, in this study, there will be an overview of al-Tustarī’s life, views and works. The study aims to provide concise information about these issues and clarify any contradictions or ambiguity. By closely examining al-Tustarī, the study seeks to contribute to a better understanding of him. The research was carried out by analysing the tafsīr work attributed to him, Tafsīr al-Qurʾān al-ʿAẓīm, as well as other relevant classical and modern resources using a descriptive method. Even though the study is primarily descriptive, occasionally evaluative and critical remarks are provided. The research shows that the third-century AH scholar al-Tustarī’s thoughts were largely within the framework of ahl al-Sunnah. This is especially evident in his views on some issues, such as khalq al-Qurʾān and al-Ruʾyā. Similarly, the research also shows, based on the various narration in the literature, that al-Tustarī opposed Qadariyya and never adopted the concepts of Ḥulūl and Waḥdat al-wujūd. Although al- Tustarī and some other Sufis are alleged to have certain esoteric tendencies, it is safe to conclude that he is generally regarded as a moderate Sufi.

Keywords:

Tafsir, Sufism, al-Tafsīr-l-Ishārī, al-Tustarī, Sufi, Mufassir,

PDF

___

Alî, Muhammed Nûr Rebî’, “et-Temyîz Beyne Merviyyâti’s-Sehleyni’t-Tüsteriyyeyn ‘ez-Zâhid ve’s-Sagîr’”, Adıyaman Üniversitesi İslami Bilimler Fakültesi İslami İlimler Araştırmaları Dergisi, (2/4), 2018, 100-144.
Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî, Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
Ateş, Ahmed, “Bâtıniye”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1979.
Ateş, Süleyman, İşârî Tefsîr Okulu, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1974.
Ayday, Mehmet Selim, “İlk Dönem İşârî Tefsir Mukaddimeleri Üzerine Bir Değerlendirme”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research (JOSR), (13/3), 2021, 1111-1125.
Bursevî, İsmâil Hakkı, Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kurʾân, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Fecr Yayınları, Ankara 2019.
Çalışkan, İsmail, Tefsir Tarihi, Bilimsel Araştırma Yayınları, Ankara 2019.
Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî, Tabakâtü’l-müfessirîn, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1983.
Demirci, Kürşat, “Hulûl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1998.
Demirci, Mehmet, “Hakîkat-i Muhammediyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1997.
Furat, A. Subhi, “Sehl-üt-Tüsterî”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul ts.
Gedik, Fatma, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî ve Tasavvufî Görüşleri, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Göçer, Muhammet, İşârî Tefsirlerin Kur’ân’da Bahsedilen Maddî Nimetleri Yorumlama Biçimi (Tüsterî, Sülemî, Kuşeyrî Örneği), Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Türkiye’de Mezehepler ve Tarikatlar, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1969.
Gördük, Yunus Emre, Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir, İnsan Yayınları, İstanbul 2013.
Gürsoy, Cevat Rüştü, “Abadan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988.
Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût, Muʿcemü’l-büldân, Dâru Sâdır, Beyrut 1993.
Herevî, Ebû İsmâîl Abdullâh b. Muhammed b. Alî el-Ensârî, Zemmü’l-kelâm ve ehlih, thk. Ebû Câbir Abdullâh b. Muhammed b. Osmân el-Ensârî, Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, b.y. 1998.
Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî, Keşfü’l-mahcûb, çev. Mahmûd Ahmed Ebü’l-Azâim, thk. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih - Tevfîk Alî Vehbe, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire 2007.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr, Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân, thk. İhsân Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut 1972.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, Vizâretü’s-Sekâfe, Mısır 1963.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, thk. Muhammed Andülkâdir Atâ - Mustafâ Andülkâdir Atâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebü’l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Lübâb fî tehzîbi’l-Ensâb, Mektebetü’l-Müsennâ, Bağdat 1955.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, Dâru’l-Mârife, Beyrut ts.
İnce, Eyüp, “Tasavvufî Tefsirlerde Nûr-u Muhammedî Düşüncesi -Tüsterî, Baklî ve Bursevî Tefsiri Örneği-”, Sufiyye, (12), 2022, 131-150.
İnce, Eyüp, Tüsterî Tefsirindeki Tasavvufî Yorumlar ve Bunların Baklî, Bursevî Tefsirleriyle Mukâyesesi, Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk, Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakâtü’l-asfiyâʾ, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1996.
Kara, Ömer, “Tefsîr Ekolleri”, Tefsir Tarihi ve Usulü, ed. Bahattin Dartma, 132-155, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2013.
Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
Kehhâle, Ömer Rızâ, Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye, Müessesetü’r-Risâle, b.y. 1993.
Kurtuluş, Rıza, “Şüşter”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2010.
Mahmûd, Abdülhalîm, el-Ârif billâh Sehl b. Abdillâh et-Tüsterî: hayâtühû ve ârâuh, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut ts.
Merçil, Erdoğan, “Saffâr, Ya‘kûb b. Leys”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2008.
Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî, el-Kevâkibü’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’s-sûfiyye, thk. Muhammed Edîb el-Câdir, Dâru Sâdır, Beyrut ts.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, el-Câmiʿu’s-sahîh, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dâru İbn Hazm, Kahire 2008.
Öztürk, Mustafa, Kur’an ve Aşırı Yorum: Tefsirde Bâtınîlik ve Bâtınî Te’vil Geleneği, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2016.
Öztürk, Mustafa, “Sehl et-Tüsterî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2009.
Öztürk, Mustafa, “Sehl et-Tüsterî (ö.283/896) ve Tasavvufî Tefsiri Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, (3/9), 2002, 239-265.
Polat, Fethi Ahmet, “Dirâyet Ağırlıklı Tefsirler”, Kur’ân İlimleri ve Tefsir Tarihi, ed. Mehmet Akif Koç, 171-220, Grafiker Yayınları, Ankara 2021.
Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ, Muʿcemü’l-matbûʿâti’l-ʿArabiyye ve’l-muʿarrebe, Matbau Serkîs, Mısır 1928.
Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed, el-Lüma‘, thk. Muhammed Edîb el-Câdir, Dâru’l-Feth, Ummân 2016.
Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed, Hakâʾiku’t-tefsîr, thk. Seyyid Umrân, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2001.
Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed, Tabakâtü’s-sûfiyye ve yelîhi Zikrü’n-nisveti’l-müteʿabbidâti’s-sûfiyyât, thk. Mustafâ Andülkâdir Atâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
Şa‘rânî, Ebü’l-Mevâhib (Ebû Abdirrahmân) Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî, Levâkıhu’l-envâr fî tabakâti’l-ahyâr, y.y. Mısır ts.
Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli, çev. Abdulkadir Şener vd., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011.
Tek, Abdurrezzak, Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar, Bursa Akademi/Emin Yayınları, Bursa 2021.
Tezcan, Tuğrul, “Tüsterî’den (Ö.283) Konevî’ye (Ö.673) İşârî Fatiha Yorumları: Tefsir’den Müşâhede Yöntemine Yorumlamanın Seyri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, (8/1), 2019, 637-670.
Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh b. Yûnus b. Îsâ b. Abdillâh b. Refî, Kur’an-ı Kerim’in İlk Tasavvufi Tefsiri: Tüsterî Tefsiri, çev. Mehmet Ulucan - Ömer Güngören, Nefes Yayınları, İstanbul 2022.
Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh b. Yûnus b. Îsâ b. Abdillâh b. Refî, Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm, thk. Tahâ Abdurraûf Sa’d - Hasan Muhammed Alî, Dâru’l-Harem li’t-Türâs, b.y. 2004.
Uludağ, Süleyman, “Ricâlü’l-Gayb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2008.
Üzüm, İlyas, “Kaderiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2001.
Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân, Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yakzân fî maʿrifeti havâdisi’z-zamân, thk. Halîl el-Mansûr, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Arş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1991.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Halku’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1997.
Yavuz, Yusuf Şevki, “İstivâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2001.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Mâtürîdiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara 2003.
Yeşilyurt, Temel, “Rü’yetullah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2008.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, el-ʿİber fî haberi men gaber, thk. Muhammed es-Saîd Zağlûl, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ, thk. Şuayb el-Arnaût - Beşşâr Maʿrûf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1983.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Tezkiretü’l-huffâz, thk. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1374 h.
Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Mektebetü Vehbe, Kahire 2000.
Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris, el-Aʿlâm: kâmûsü terâcim, Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 2002.