Kırgızistan’da Efsane ile Gerçek Arasında Kalan Bir Tarihî Eser: Taş Rabat

Taş Rabat, Orta Asya’nın en eski tarihî-mimari eserlerinden biridir. 19. yüzyılda Çokan Valihanov’un seyahat raporları neticesinde ilim âlemi tarafından tanınmıştır. Günümüz Kırgızistan’ının At Başı kasabasından 80 kilometre uzaklıkta, Çin sınırına yakın bir yerde bulunan Taş Rabat, ilerleyen tarihî süreçte birçok araştırmacının ilgisini çekmiştir. Bununla birlikte Taş Rabat ile ilgili kazı ve malzeme analizi çalışmaları ancak 1978-1982 yılları arasında gerçekleştirilebilmiştir. Yapılan bütün çalışmalar neticesinde bu tarihî yapı ile ilgili iki temel problem ortaya çıkmıştır. Bunların ilki yapının ne zaman, diğeri de hangi fonksiyonu icra etmek için yapıldığıdır. Bir grup araştırmacı binanın 15. yüzyılda yapıldığını, son dönem araştırmacıları ise 10.-12. yüzyıllarda yapılmış olabileceğini öne sürerler. Bunun yanında Taş Rabat’ın bir Budist tapınağı, Nestûri Hristiyanlarına ait manastır ve Karahanlılar dönemine ait kervansaray olarak yapıldığına dair iddialar bulunmaktadır. Taş Rabat ile ilgili bu meseleler Orta Asya ile ilgili diğer problemlerle de ilişkilidir. Taş Rabat bilhassa maddi kültür değeri olması açısından bölge tarihiyle ilgili farklı tarih yaklaşımlarında ve meselelerinde dayanak noktası yapılmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmada Taş Rabat üzerine yapılan çalışmalar, konuyla ilgili problemler, tarihî yapının mimari özellikleri, ortaya çıkan efsaneler ve g ünümüzde Taş Rabat çevresindeki günlük hayat ile ilgili meseleler ele alınmıştır. Taş Rabat ile ilgili yapılan çalışmalar etraflı bir şekilde değerlendirilmiş, tarihî eser yerinde incelenmiş, bölge halkıyla görüşmeler yapılmıştır. Konuyla ilgili meselelerin temelinde ribat kavramının ve fonksiyonlarının tam olarak anlaşılmamasının yattığı görülmüştür. Bu noktadan hareketle Taş Rabat’ın bir ribat olarak inşa edildiği ve fonksiyonlarının da bu müesseselerinkine paralel olarak dönüştüğü ortaya konmuştur

Anahtar Kelimeler:

Taş Rabat, kervansaray, Nestûrilik, Kırgızistan, Orta Asya

A Historical Monument in Kyrgyzystan between Myth and Reality: Tash-Rabat

Tash-Rabat is one of the oldest historical-architectural monuments of Central Asia. It was acknowledged by the academic society as a result of Chokan Valikhanov’s expeditions, in the 19th century. Tash-Rabat, which is located in recent Kyrgyzstan, near to the Chinese border, 80 km. f rom At Bashy town, attracted attention of many researchers in the historical process. Additionally, excavations and material analyzes were only carried out in 1978-1982. After all studies, two fundamental problems about this historical building arose. Firstly, when the building was constructed, and secondly, what their function was. Some researchers argue that the building was constructed in the 15th century; recent researchers argue that it might be constructed in 10-12th centuries. In addition to it, there are some arguments that Tash-Rabat was a Buddhist temple, Nestorian monastery or a caravanserai from the Karakhanid period. These questions about Tash-Rabat are related to other questions about Central Asia. Tash-Rabat - especially because of its material cultural value - is sought to be used as a point of reference in different views and problems on the history of the region. In this study, different studies on Tash-Rabat, problems about the issue, architectural characteristics of the historical building, resulting myths and recent issues on the daily life around Tash-Rabat are examined. Studies on Tash-Rabat are evaluated comprehensively, historical building is investigated on ground and interviews were conducted with the local people. It has been verified that the fundamental problem was that the meaning and function of a ribat was not clearly understood. Thus, Tash-Rabat was constructed as a ribat, and its functions had transformed accordingly

Keywords:

Tash-Rabat, caravanserai, Nestorianism, Kyrgyzstan, Central Asia Аннотация: Таш-Рабат – один из самых древних историко-архитектурных памятников в Средней Азии. Научный,

PDF

___

ARİSTOV, N. A. (2001), Usni i kırgızı ili kara kırgızı: Oçerki istorii i bıta naseleniya zapadnogo Tyan- Şanya i isledovaniya po ego isteriçeskoy geografii, Bişkek.
ASLANAPA, Oktay (1964), “Ribat”, MEB İA, IX, İstanbul.
ASLANAPA, Oktay (1996), Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara.
BARTOLD, V. V. (1943), Oçerk istorii semireçya, Frunze.
BARTOLD, V. V. (1963), Soçineniya, II/1, Moskva.
BARTOLD, V. V. (1964), “O hristianstve v Turkestane v domongolskiy period”Soçineniya, II/2, Moskva.
BARTOLD, V. V. (1966), “Otçet o poezdke v Srednyuyu Aziyu s nauçnoy tselyu. 1893-1894”, Soçineniya, IV, Moskva.
BERNŞTAM, A. N. (1997), “Taş-Rabat-Karavan-saray XV veka”, İzbrannıye trudı po arheologii i istorii kırgızov i Kırgızstan, I, Bişkek.
Budizm i hristianstvo v kulturnom nasledii tsentralnoy azii (2003), ed. J. T. TENTİYEV, B. E. AMANBA- YEVA, L. M. BEDUTOVA, V. A. KOLÇENKO, Bişkek.
BURYAKOV, Y. F. -BAIPAKOV, K. M. -TASHBAYEVA KH. - YAKUBOV Y. (1999), The Cities And Routes of The Great Silk Road (On Central Asia Documents), Tashkent.
COMNENO, Maria Adelaide Lala (1997), Nestorianism in Central Asia during the First Millennium: Archaeological Evidence, Tarzana.
DEVELİOĞLU, Ferit (2000), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara.
DİETZ, Helen (2005), “The Eschatological Dimension of Church Architecture: The Biblical Roots of Church Orientation”,Sacred Architecture, Issue 10.
DUGHLAT,Muhammed Haidar (1895), The Tarikh-i-Rashidi. A History of the Moghuls of Central Asia, an english version edited with commentary, notes and map by N. Elias, the translation by E. Denison Ross, London.
DUĞLAT,Mirza Haydar (1335), Tarih-i Raşidi, haz. Abbas Ğuli Gaffarî, Isfahan.
DUĞLAT,Mirza Haydar(2006),Tarih-i Reşidî, (İngilizceden Çev. Osman Karatay), İstanbul.
DULATİ,Muhammed Haydar (1999),Tarih-i Raşidi (Raşidova istoriya), perevod s persidskogo yazıka, 2-e izd. dopolnennoye, Almatı.
FETİSOV, A. M. (1881), “Ekskursiya v Za-Narınskiye gorı v 1879 g.”, Turkestanskiye vedomosti, Nu. 31.
GALİTSKİY V. Ya. – PLOSKİH V. M. (1982), “K izuçeniyu Taş-Rabata”, Po sledam pamyatnikov istorii i kulturı Kirgizstana, Frunze.
HAYDAR, Mirza Muhammad (1996), Ta’rih-i-Raşidi, Taşkent.
HUDYAKOV, Yu. S. (2009), “Taş-Rabat- Karavan-saray ili zamok?”Priroda, VI, Moskva.
İMANKULOV, Djumamedel (2000), Monumentalnaya arhitektura Kırgızstana X-XII vv., Basılmamış Kandidatlık Tezi, Bişkek.
İstoriya Kirgizskoy SSR 1 (1984), red. kollegiya: V. M. PLOSKİH, M. B. CAMGERÇİNOV, O. K. KARA- YEV, V. M. MASSON, V. P. MOKRINİN, Bişkek. KAMIŞEV, Aleksandr (2013), “Taş-Rabat- manastır armyanskih bratyev?”, http://karahanid.com/?q=node/48, 09/18/2009. Erişim tarihi: 14. 12. 2013.
Kirgizskiye narodnıye skazki (1981), (Haz. D. BRUDNIY - K. EŞMAMBETOV), Frunze.
KLİMKEİT, Hans J. (2009), “Türk Orta Asyasında Budizm”, (Çev. Mehmet T. BERBERCAN), Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 26, Güz 2009 Konya.
KLYAŞTORNIY, S. G. – PLOSKİH, V. M. –MOKRINİN, V. P. (2013), “Ranyeye hristianstvo i tyurkskiy mir http://www.akipress.org/kghistory/news:13645, Erişim tarihi: 20. 12. 2013 Azii”,
http://www.akipress.org/kghistory/news:13641;
MARÇAİS, Georges (1964), “Ribat”, MEB İA, IX, İstanbul.
NUSOV, V. E. (1971), Arhitektura Kirgizii s drevneyşih vremen do naşih dney, Frunze.
PANTUSOV, N. N. (1916), Taş-Rabat, Konstantinopol.
PEREGUDOVA, S. Ya. (1989), Taş-Rabat, Frunze.
Suyab. Ak-Beşim (2002), redkollegiya: M. B. PİOTROVKSİY, G. B. VİLİNBAHOV, A. Yu. ALEKSEYEV, vd., Sankt-Peterburg.
ÜREKLİ, Muzaffer – ÜREKLİ, Fatma (2008), “İpek Yolu’nda Taş-Rabat Kervansarayı”, İslam Önce- sinden Çağdaş Türk Dünyasına. Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na Armağan, (Ed.: Hayrunnisa ALAN, Abdulvahap KARA, Osman YORULMAZ), İstanbul.
TABALDİYEV, Kubatbek (2011), Drevniye pamyatniki Tyan-Şanya, Bişkek.
TENTİYEV, J. T. -TENTİYEVA, A. J. (2013), “İz istorii izuçeniya buddiyskih pamyatnikov arhitektu- rı na rannesrednevekovıh gorodişçah severnogo Kırgızstana”, Budizm i hristianstvo v kultur- nom nasledii tsentralnoy azii, Bişkek.
VALİHANOV, Ç. Ç. (1985), Sobraniye soçineniy v pyati tomah, III, Alma-Ata.
VOYTSEHOVİÇ, A. (1894), “Taş Rabat”, Kirgizskaya stepnaya gazeta. Osoboye pribavleniye k Ak- molinskim, Semipalatinskim i Semireçenskim obl. ved., Nu. 2, 9 yanvar.
ZASIPKİN, B. N. (1954), Vıdayuşçiesya pamyatniki arhitekturı Kirgizii, Frunze.
ZELAND, N. L. (1888), Kaşgariya i perevalı Tyan-Şanya. Putevıye Zapiski N. Zelenda, Omsk.