19. Yüzyılda İngiltere'nin Basra Bölgesindeki Faaliyetleri

Uzun süre Osmanlı Devleti'nin hakimiyet alanı içinde yer alan Basra bölgesi, sahip olduğu jeostratejik öneminden dolayı her dönemde ciddi gelişmelere sahne olmuştur. Bilhassa devletin askeri ve siyasi yönden zaafa düştüğü 19.yüzyılda Osmanlı Orta Doğusu'ndaki gelişmeler İngiltere başta olmak üzere, İran'ı, Rusya'yı, Fransa'yı ve hatta Almanya'yı yakından ilgilendirmiştir. İngiltere açısından bölgenin önemi, özellikle Hindistan'daki sömürgeleri sebebiyle hayati derecededir. Önce, Çarlık Rusya'nın sıcak denizlere inme ideali, ardından ve eş zamanlı Almanya'nın bölge üzerindeki birtakım politikalarının ortaya çıkması karşısında İngiltere, ekonomik çıkarlar ve Hindistan sömürgelerine ilişkin stratejisi sebebiyle Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma politikasını 19.yüzyılın ilk üç çeyreğinde benimsemiş ancak denge unsurları ve mevcut durumun değişmesi üzerine 1878 Berlin Antlaşması'ndan sonra bu politikasından vazgeçmiştir. Her iki politik tutum döneminde de İngiltere en kazançlı taraf olmayı sürdürmüştür

A View to the Activities of England in Ottoman Basra in the 19th Century

Basra territory is under the rule of the Ottoman Empire for a long time. Because of geo-strategic value of Basra territory, each period it witnesses important events. In the 19th century, Ottoman military and political powers start to decline, developments in the Ottoman Middle East concern to especially Britain, Russia, Germany and Persia. Due to British colonies in India, Basra territory is crucial for British Empire. In the first three quarter of 19th century, Britain protects Ottoman territorial integrity against Russia and Germany for own economic benefit and strategies about India colonies. However, after the Treaty of Berlin in 1878, Britain gives up this policy due to changed situations and balanced elements. Anglo-Ottoman relations are subject to many researches and works. In this study, Anglo-Ottoman relations specific to Basra territory and subject briefly evaluated with different perspective. In the light of the Ottoman archival documents, British activities of two periods, British protective policy period and give up this policy period, will be described. In the 19th century Anglo-Ottoman relations are increased. These relations include economic, commercial, political and diplomatic dimensions. In this study, firstly, Basra territory's situation in the pre-19th century briefly overviewed then British activities for penetration in Basra territory in the 19th century examined in detail

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri - Birincil Kaynaklar A.MKT.UM. MKT. MHM,. İMMühimme; DH MKT; Y.MTV. Y.PRK. BŞK.; Y.PRK.TKM; Y.PRK.AZJ.; Y.PRK.SRN. HR.MKT.; HR.SYS. Düstûr, I. Tertîb, C.1 Rıfat Paşa, Muntahabat-ı Âsâr, İstanbul, 1255
Araştırma ve İnceleme Eserleri: CEVDET Ahmet Paşa, Tarih-i Cevdet, C: 7-12, Matbaa-i Osma niye, İstanbul, 1901
LÜTFİ Ahmet Paşa, Tarih-i Lütfi, C: 4, Matbaa-i Âmire, İs tanbul, 1257
RASİM Ahmet, Osmanlı Tarihi, C: 4, Matbaa-i Ebulziya, İs tanbul, 1330
SAİB Ahmet, Tarih-i Meşrutiyet ve Şark Mesele-i Hazırası, Yay.Haz. Şennur Şenel, Be- rikan Yayınevi, Ankara, 2004. BOA. HR. SYS. 95 6. Y.PRK.ASK 60/34 (1307 Ş 02)
HR.SYS. 114 / 36 (1893 04 22); 19/65 (1896 07 15); 93/30 (1900 05 19); 95/14 (1905 12 02);94/2 (1911 12 06); 111/30 (1911 12 21); 96/8 (1912 08 12) Y.PRK.ASK. 9/8 (1298 Za 10)
HR.SYS. 95 /29 (1911 03 08); HR.SYS.111/27 (1911 01 15); HR.TO. 541/33 (1910 12 28)
AKÇURA Yusuf, Şark Meselesine Dair Tarihi Siyasi Notlar, Erkanı Harbiye Mektebi Matbaası, İstanbul, 1336
GEORGE Antonius, The Arap Awakening, Hamish Hamilton, London, 1938
ARMAOĞLU Fahir, Siyasi Tarih, (1789-1919), Ankara Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınlan, Ankara, 1961
PAŞA Atıf, Yemen Tarihi, C: 1-2, Şirket Matbaası, İstanbul, 1326
LAWRENCE Avans, Türkiye'nin Paylaşılması 1914-1924, Çev: Tevfik Alanay, Milli- yet Yayınları, İstanbul, 1972
EDGAR Bally Frank, British Policy And The Turkish Reform Novement 1826-1853, Har- vard University Press, Cambridge, 1942
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, C: 1-3, Türk Tarih Ku rumu Yayınlan, Ankara, 1951-1963
DANYAL Bediz, "Süveyş Kanalı'nın Önemi", DTCFD, C. IX. S. Ankara. 1951.
BOSTAN İdris, "Basra Körfezinin Güney Kesimi ve Osmanlı (1876-1908)", Os- manlı Araştırmaları, S.9. İstanbul, 1999.
WILLY Bourgeois, Lawrence, Çev: N. Kuruoğlu, Rek-Tur Kitap Servisi, Istanbul, COOPER Busch Britain, Britain India And The Arabs 1914-1921, University Of Cali- fornia Press, Berkeley, 1917
RODEN Buxton Charles, Turkey in Rovelution, T. Fisher Un win, London, 1909
STRATFORD Canning Lord, Türkiye Hatıraları, Çev: Can Yücel, Türkiye îş Bankası Kültür Yayınlan, Ankara, 1959
ÇADIRCI Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK, Ankara 1991.
DANİŞMEND İsmail Hami, Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C: 1-4, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1971-1972
RİOHHARD Davey, The Sultan And His Subjets, Volume: 2, Chapman And Hall Ld., London, 1897
DEMİRBAŞ H. Bülent, Musul Kerkük Olayı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kuveyt Me- selesi, İstanbul. 1991.
DERELİ Hamid, Kraliçe Elizabeth Devrinde Türkler ve İngilizler, DTCF Yayınlan, An- kara, 1951
DEVRİM Şinasi Zihni, İngiltere'nin Harici Siyaseti, Sertel Mat baası, İstanbul, 1939
EDUVARD Driaulth, Şark Meselesi, Çev: Nafiz, Muhtar Halil Kitaphanesi, İstanbul, Dördüncü Orduyu Hümayun, Âli Divan-ı Örfi'de Tetkik Olu nan Mesele-i Siyasiye Hak- kında İzah, Matbaa-i Âmire, İs tanbul, 1916
EDWARD Earle Mead, Bağdat Demiryolu Savaşı, Çev: Kasım Yargıcı, Milliyet Ya- yınlan, İstanbul, 1972
EDWARD Mead Earle, Bağdat Demiryolu Savaşı, çev. K. Yargıcı, İstanbul.1972. s. 207.
ERİM, Nihat, Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmalan, C: I, Ankara Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1953
Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, C: 1-6, Genelkur- may Basımevi, Ankara, 1974
GORİANOW Serge, Devlet-i Âliye Rusya Siyaseti, Çev: M. İskender-A. Reşad, Kana- at Matbaası, İstanbul, 1331
GRESHE Alain - Dominique Vidal, Ortadoğu, Mezopotamya'dan Körfez Savaşına (Fransızcadan çeviren; Hamdi Türe), Alan Yay., İstanbul 1991.
HASLİPH Joan, Bilinmeyen Taraflarıyla Abdülhamid, Çev: N. Kuruoğlu, Toker Mat- baası, İstanbul, 1964
HOURİE Prof. Paul, Türkiye'nin Paylaşılması, Matbaa-i Hay riye, İstanbul, 1329
HUREWİTZ J.C., Diplomacy In The Near And Middle East, Princeton, 1956
HUT Davut, "XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Basra Gümrüğü", Türk Kültürü İncele- meleri Dergisi, S:3 (2000).
İNSHAULLAH Muhammed, The History Of The Hamidia Hedjaz Railway Projet In Ur- du-Arabic And English, Printed At The Central Works, Lahore, 1908 İslâm Ansiklopedisi,
C: 1-2, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara JELAVİCH Barbara, The Ottoman Empire The Great Powers And The Straits, Question 1887, İndiano Üniversty Press, Blooming And London, 1960
PAŞA Kâmil, Tarih-i Siyasi Devlet-i Âliye'i Osmaniye, C: 1-3, Matbaa-i Ahmet İhsan, İstanbul, 1325
KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C: 5-8, TTK Yayınlan, Ankara, 1970-1983
KARASAPAN Celal Tevfik, Filistin ve Şark'ül Ürdün, C: 1-2, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul, 1942
KAYA Barış, "Kıbrıs'ın İşgalinden Bağdat Demiryolu Projesine İngilterenin Or- tadoğu Politikası" KHALİDİ Rashid İsmail, British Policy Towards Syria Pales tine 1906-1914, St An- tongs College Oxford By Ithaca Press, London, 1980
KILIÇ Orhan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin İdarî Taksimatı: Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ 1997.
KNİGHTLEY Philip-SIMPSON Calin, Lawrens'in Gizli Hayatı, Se bil Yayınlan, İs- tanbul, 1975
KURAT Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınlan, Ankara, 1970
KURAT Y. Tekin, Henry Layard'ın İstanbul Elçiliği, Ankara. 1969.
KURŞUN Zekeriya Necid ve Ahsa'da Osmanlı Hakimiyeti: Vehhabi Devleti ve Suud Dev- letinin Ortaya Çıkışı, TTK yay. Ankara. 1998.
Kuveyt Meselesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1334
KÜRKCÜOĞLU Ömer, Osmanlı Devleti'ne Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi, 1908- , Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınlan, Ankara, 1982
KÜTÜKOĞLU Mübahat S., Osmanlı-lngiliz İktisadi Münasebet leri, C: 1-2, Türk Kültü- rünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1974
MAATHEW Smith Anderson, The Eastern Question, Macmillan Co., New York, 1966
MAC DONALD John, Turkey And Eastern Question, F.C. Jack, London, 1913
MANSFIELD Peter, Osmanlı Sonrası Türkiye ve Arap Dünyası, Çev: N. Ülkem, San- der Yayınları, İstanbul, 1975
MAUROIS, Andre, İngiltere Tarihi, C: 1-2, Çev: H.C. Yalçın, Ka naat Kitabevi, İstan- bul, 1939
MELEK Kemal, İngiliz Belgeleriyle Musul Meselesi, 1890-1926, Üçdal Neşriyatı, İs- tanbul, 1983
MORBELY General J., Irak Seferi, C: 1-4, Erkanı Harbiye Umu miye Neşriyatı, İstanbul, 1928
MUGHUL Muhammed, Osmanlı Hint Okyanusu Politikası Kanuni Devri, Fetih Yayınevi, İstanbul 1974.
NABİ Mehmet-RUMBEYOĞLU Fahri, Aden ve Nevaha-i Tis'aMeselesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1334
NABİ Mehmet-RUMBEYOĞLU Fahri, Kuveyt Meselesi, Matbaa-I Âmire, İstanbul, 1334
ORAL Cavid, Akdeniz Meselesi, C: 1-2, Cumhuriyet Matbaası, Istanbul, 1945
ORHONLU Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu'nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti, İstan- bul 1974.
ORTAYLI İlber, ''XIX. Yüzyılda Bir Mezopotamya Limanı: Basra'' Osmanlı İmpara- torluğunda İktisadi ve Sosyal Değişim Makaleler I. Ankara. 2000.
ORTAYLI, İlber, "The Port Cities in the Arab Provinces of the Ottoman Empire (A Study of the Disintegration of the Arab World in the Nineteenth Century with a Special Reference to Basra), Ottoman Studies, İstanbul 2004.
OSMAN Nuri, Abdülhamid-i Sani'nin Devri Saltanatı, C: 1-2, İbrahim Hilmi Kitap- hanesi, İstanbul, 1327
Osmanlı Döneminde Irak, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın nu: 83. İstanbul 2006.
ÖKE Mim Kemal, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery'in Gizli Raporlarında II. Ab- dülhamid ve Dönemi, Üçdal Neşriya tı, İstanbul, 1983
ÖZBARAN Salih, Yemen'den Basra'ya Sınırdaki Osmanlı, Kitabevi yay., İstanbul, , s.145-152. ÖZTUNA, Yılmaz, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, C: 1-12, Hayat Yayınlan, İstanbul, 1963-1967
PICHON Jean, Cihan Harbi'nin Şarka Ait Kaynaklan, Çev: H.C. Yalcm, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1939
ROHDE Hans, Asya İçin Mücadele Şark Meselesi, Çev: Bnb. Nihat, Askeri Matbaa, İstanbul, 1932
ROSSIER Edmond, Avrupa'nın Siyasi Tarihi, Çev: A. Kemal Akşit, Fazilet Basıme- vi, İstanbul, 1947
PAŞA Rüştü, Akabe Meselesi, Âmire, İstanbul, 1326
SAHİLLİOĞLU Halil, Osmanlı Döneminde Irak'ın İdari Taksimatı, Çeviren; Mustafa ÖZTÜRK Belleten, LIV/211, Ankara. 1991.
SALNAMELERDE Basra, Editörler: Cengiz Eroğlu-Murat Babuçoğlu-Orhan Öz- dil, Orsam, Ankara, 2012.
SEIGNOBOS, Charles, Asrı Hazırda Avrupa, Çev: Ali Reşad, C: 1-3, Kanaat Kitap- hanesi, İstanbul, 1325
SEREZ Naci, Lawrens ve Arap İsyanı, Akın ICitabevi, İstanbul, 1965
SEYİTDANLIOĞLU Mehmed, "Yerel Yönetim Metinleri-VI: 1871 Vilâyet Nizam- namesi ve Getirdikleri", Çağdaş Yerel Yönetimler, C. 5, Sa. 6. Ankara. 1996.
SWALLOW Charles, The Sick Man Of Europe Ottoman Empire To Türkish Re- public 1987-1923, Ernest Benn Ltd. Co., Lon don. 1973
SOREL Albert, 18. Asırda Mesele-i Şarkiyye, Çev: Yusuf Zi ya, Matbaa-i Hayriye, İstanbul, 1911
PAŞA Tahsin, Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları, M. Ahmet Ha lim Kitaphanesi, İstanbul, 1933
Tanzimat /., (Anma Kitabı), Maarif Basımevi, İstanbul, 1939
TÜRKGELDİ Ali Fuat, Mesail-i Mühimme-i Siyasiye, C: 1-2, Türk Tarih Kurumu Ya- yınlan, Ankara, 1955
UÇAROL Rifat, Siyasi Tarih, Ankara. 2014.
ULUBELEN Erol, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Yaylacık Matbaası, İstanbul, 1965
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C: 1-5, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1972-1978
VEHLEY Charles, Anadolu'nun İstikbali ve Akdeniz Meselesi, Çev: Yusuf Ziya, Matbaa-i Hayriye, İstanbul, 1329
WOODHOUSC C.W., Britain And The Middle East, Librarie Minard, Paris, 1959
WOODWARD E.L. The Congress Of Berlin 1878, Published By H.M. Stationery Of- fice, London, 1920 Tezler:
AYKUN, İbrahim, Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı İran Hudut Ant- laşması Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı,
Basılmamış Doktora Tezi. Erzurum, 1995.
BİNZOUBA Majed Mohammed, Vilayet Nizamnamelerinin Basra'da Tatbiki Meselesi (1864-1876), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bil. Enst., Basılmamış Yük- sek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
KURAL Muzaffer, "19.Yüzyıl Osmanlı Devleti'nin Basra Körfezi Politikası"; Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
KURT Burcu, "II.Meşrutiyet Döneminde Basra Vilayeti (1908-1914)", Basılmamış
Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012.
SERT Selda, Bir Toprak Rejimi Olarak Emlâk-ı Hümâyûn: Basra Örneği (1876- ), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi
ABD. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006.