Munis Harezmî’nin Firdevsü’l-İkbâl İsimli Eserinde “Ölmek” Fiili ile “Ölüm” Kavramı İçin Kullanılan Kelime ve İfadeler

Bu çalışmada 19. yüzyıl Türkistan şair ve tarihçilerinden Munis Harezmî (1778- 1829)’nin Hive Hanlığı tarihini konu alan Firdevsü’l-ikbâl isimli eserinde “ölmek” fiili ile “ölüm” kavramı için kullanılan kelime ve ifadeler incelenmiştir. Çalışmada ilk olarak Munis ve eseri Firdevsü’l-ikbâl hakkında bilgiler verilmiştir. Konunun devamında Munis’in Firdevsü’l-ikbâl isimli eserinin beşinci babına kadar olan bölümünde geçen “ölmek” fiili ile “ölüm” kavramı için kullanılan kelime ve ifadeler ele alınmıştır. Bunlar önce tek kelimeden oluşan sözler ve birden çok kelimeden oluşan sözler olmak üzere iki ana başlık altında toplanmıştır. Tek kelimeden oluşan sözler isimler ve fiiller olmak üzere; birden çok kelimeden oluşan sözler ise yardımcı fiillerle oluşan sözler ile deyimlerden oluşan sözler olmak üzere yine kendi içlerinde sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Her kelime veya ifadenin karşısına tırnak işareti içerisinde Türkiye Türkçesindeki anlamı yazıldıktan sonra o kelime veya ifadenin geçtiği örnek bir cümleye yer verilmiştir. Yapılan değerlendirmelerden yola çıkılarak “ölmek” fiili ile “ölüm” kavramı için kullanılan kelime ve ifadelerin anlam katmanlarına değinilmiştir. Böylece Munis’in Firdevsü’l-ikbâl adlı eserinden hareketle Çağatay Türkçesinde “ölmek” fiili ile “ölüm” kavramı için hangi kelime ve ifadelerin hangi anlam katmanlarıyla söz konusu edildiği ortaya konmuştur. İncelenen tüm kelime ve ifadelerin alfabetik sıralanmış bir listesine de çalışmanın sonunda yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Çağatayca; Ölmek ve Ölüm; Türk Dili; Hive Hanlığı; Munis Harezmi

Words and Expressions Used for the Verb “To Die” and the Concept of “Death” in the Work “Firdaws-Al-Iqbal” by Munis Khwarazmi

This study examines the words and expressions used for the verb “to die” and the concept of “death” in the work “Firdaws-al-İqbal” by Munis Khwarazmi on the history of Khiva Khanates. First, general information about Munis and his work Firdaws al-İqbal are provided. Afterwards the words and expressions used for the verb “to die” and the concept of “death” in the first five chapters of Firdaws al-iqbal by Munis Khwarazmi are examined as the main part of the study. The words and expressions are classified as two main groups: (i) the simple words, and (ii) the compound expressions. The Turkish counterparts of the words or expressions are provided in quotation and the sentences containing these words or expressions are given. According to this consideration, semantic extensions of the words and expressions used for the verb “to die” and the concept of “death” are also discussed.

Keywords:

Chagatai Turkish; Expressions of to Die and Death; Turkic Language; Khiva Khanate; Munis Khwarazmi,

PDF

___

Alpargu, Mehmet (2002). “Türkistan Hanlıkları”, Türkler Ansiklopedisi, s. 557-60
Barthold, W. (1998). “Hokand”, İA, c. 5/1, s. 553-556.
“Munis” (2000). Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım), c. 15/2, s. 165.
Bregel, Yuri (1988). Şir Muhammed Mirab al-mutahallas bi’l-Mûnis ve Muhammed Rıza Mirab al-mutahallas bi’l-Âgehî, Firdevsü’l-ikbâl, H(v)ârezm Tarihi, E. J. Brill: Leiden, New York, Kİbenhavn, Köln.
Bregel, Yuri (1999). Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi, Firdaws Al-iqbāl (History of Khorezm), Brill: Leiden-Boston-Köln.
Cumahoca, N. A. (2006). “Munis, Şermuhammed (1778-1859)”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, c. VI, s. 429.
Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
Devellioğlu, Ferit (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi.
Eckmann, János (2003). Çağatayca El Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları.
Eckmann, János (1963). “Çağatay Edebiyatının Son Devri”, TDAY Belleten, s. 121-156.
Ercilasun, Ahmet B. (2007). “Türkçede Öl- Fiili Üzerine”, Makaleler (Dil-Destan-Tarih-Edebiyat), (Haz. Ekrem Arıkoğlu), s. 371-375, Ankara: Akçağ Yayınları.
Fİ: Munis Harezmi ve Muhammed Rıza Mir-Âb Agehî, Firdevsü’l-ikbâl, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nu: T 82. [İnan], Abdülkadir (1933). “XIX-uncu Asır Türkistan şair ve tarihçilerinden Şir Mehmet Munis 1778-1829”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, c. 2, S. 13, s. 17-20.
Kahya, Hayrullah (2010). Mûnis ve Âgehi Firdevsü’l-ikbâl (vr. 1b-156b) (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Kaman, Sevda (2012). Firdevsü’l-ikbāl Giriş-Transkripsiyonlu Metin-İnceleme (156b-336a)-Dizin, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Khiva, (1994). Taşkent: Uzbekistan Publishers.
Köprülü, Mehmet Fuad (1988). “Çağatay Edebiyatı”, İA, c.3, s. 270-323.
Özaydın, Abdülkerim (1997). “Hârizm”, TDVİA, c. 16, s. 217-220.
Roux, Jean-Paul (1999). Eskiçağ ve Ortaçağda Altay Türklerinde Ölüm, (çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı.
Sağol-Yüksekkaya, Gülden (2010). “Türklerde Ölümün Algılanışı “Ölmek”
Karşılığı Kullanılan Kelimelerden Hareketle”, Uçmağa Varmak Kitabı, (Editörler: Emine Gürsoy-Naskali, Gülden Sağol-Yüksekkaya), s. 3-40, İstanbul: Kitabevi. Saray, Mehmet (1998). “Hive Hanlığı”, TDVİA, c. 18, s. 167-170.
Saray, Mehmet (1987). “Buhâra (Özbek) Hanlığı (1753 den itibaren emirliği) 1500-1920”, Tarihte Türk Devletleri, c. II, s. 591-600.
Saray, Mehmet (1987). “Hive Hanlığı (1512-1873 ve 1920)”, c. II, s. 6016
Saray, Mehmet (1987). “Hokand Hanlığı (1700-1876)”, s. 611-617.
Saray, Mehmet (1994). Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan
Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Ankara: TTK Yayınları.
Saray, Mehmet (1993). Özbek Türkleri Tarihi, İstanbul: Nesil Yayınları.
Schuyler, Eugene (2007). Türkistan: Batı Türkistan, Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları, (çev. Firdevs Çetin, Halil Çetin), İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
Steıngass, F. (1930). Persian-English Dictionary, London.
Şeyh Süleyman Efendi-Yi Buhari (1298). Lugat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmanî, İstanbul.
Şimşir, Sebahattin (2009). Dünden Bugüne Türkistan’da Türkler, İstanbul: IQ Kültür-Sanat Yayıncılık.
Şişman, R. Şenay (2012). Firdevsü’l-İkbâl: Giriş, Transkripsiyonlu Metin (vr. 336a-523a), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Tekin, Feridun (2011). “Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, c. 6/1, s. 1782-1788.
Togan, A. Zeki Velidi (1981). Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi
Batı ve Kuzey Türkistan, C.1, İstanbul: Enderun Kitabevi. Togan, Zeki Velidi (1977). “Hârizm”, İA, c. 5/1, s. 240-257.
Tokyürek, Hacer (2009). “Eski Uygur Türkçesinde “Ölüm” Kavramı ile İlgili
İfadeler”, Bilig, S. 50, s. 169-198. Tuna, Osman Nedim (1957). “Köktürk Yazıtlarında “Ölüm” Kavramı ile İlgili Kelimeler ve “kergek bol-“ Deyiminin İzahı”, VIII. Türk Dil Kurumu Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, s. 131-148.
Yaman, E. ve Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Ankara: TDK Yayınları.
[Yazıksız], Necip Asım (1328). “Firdevsü’l-ikbâl 1”, Türk Derneği, S. 2, s. 68[Yazıksız], Necip Asım (1328). “Firdevsü’l-ikbâl 2”, Türk Derneği, S. 3, s. 81