İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Diaspora Ermenilerinin Anavatana Geri Dönüş Çağrısını Yeniden Okumak

Bu çalışmanın konusu İkinci Dünya Savaşı sonunda Sovyetler Birliği’nin öncülüğünde başlatılan Sovyet Ermenistan’a göç çağrısının İngiliz ve Türk arşiv belgelerine göre yeniden okumasının yapılmasıdır. Bu okumalar ışığında Türkiye’deki Ermeni cemaatinin göç çağrısına tepkisi dönemin basınındaki değerlendirmeleriyle de ele alınacaktır. Ermeni literatüründe “Büyük geri dönüş” “anavatana geri dönüş” olarak tanımlanan bu göç hareketi 1946-1949 yılları arasında Ortadoğu başta olmak üzere Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşayan yaklaşık 90 bin diyaspora Ermeni’sini Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne sürüklemiştir. Sovyetler Birliği’nin İkinci Dünya Savaşı sonrasında bölgede kurmaya çalıştığı yeni düzenin bir parçası olarak kurguladığı bu göç hareketi dönemin ekonomik ve toplumsal olumsuz koşulları nedeniyle çağrıya yanıt verenlerin çoğunda mutsuzluk ve düş kırıklığı yaratmıştır. Ermeni Sorununun çözümünde Büyük Güçlerin devreye girmesini için bu göç hareketini destekleyen diyasporadaki Ermeni örgütlenmeleri -kilise, siyasi partiler, komiteler- bu Sovyet girişiminin başarısızlığı karşısında hüsrana uğramışlardır.

Anahtar Kelimeler:

Anavatana Göç, Büyük Göç, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, İkinci Dünya Savaşı, Sovyet Ermenistan’a Göç Çağrısı

Rereading the Call for Diaspora Armenians to Return to Motherland After the Second World War

The subject of this study is the re-reading of the call for immigration to Soviet Armenia, which was initiated under the leadership of the Soviet Union at the end of the Second World War, according to the British and Turkish archival documents. In the light of these readings, the reaction of the Armenian community in Turkey to the call for immigration will also be discussed with its evaluations in the press of the period. This migration movement, which is defined as the "great return" and "return to the homeland" in the Armenian literature, dragged about 90 thousand diyaspora Armenians living in the Middle East, Europe and the United States between 1946-1949 to the Armenian Soviet Socialist Republic. This migration movement, which the Soviet Union designed as a part of the new order that the Soviet Union tried to establish in the region after the Second World War, caused unhappiness and disappointment in most of those who answered the call due to the negative economic and social conditions of the period. The Armenian organizations in the diyaspora - the church, political parties, committees - that supported this migration movement in order for the Great Powers to step in for the solution of the Armenian Question were frustrated by the failure of this Soviet attempt.

Keywords:

Armenian Soviet Socialist Republic, World War II, Call for Emigration to Soviet Armenia, Emigration to the Motherland, Great Migration.,

PDF

___

Alemdar, K. (2001). Anadolu Ajansı (1920-1980) devlet propaganda örgütünün gelişimi. K. Alemdar (Der.), İletişim ve Tarih içinde (ss. 99-200). Ümit Yayınevi.
Alemdar, K.(2014). Tan Olayı ve Zekeriya Sertel’in ABD’ye iltica girişimi. İletişimin devrim yılları Hıfzı Topuz’a armağan içinde (ss. 19-51). Hiperlink Yayınları.
Alajaji, S. A. (2019). Sılaya giden yol: Ermeni diasporasında müzik (A. Çavdar, Çev.). Aras Yayıncılık.
Archer, I., C. Ferris R., J., Holger, H., H., & Travers, E. T. (2021). Dünya savaşı tarihi (C. Demirkan, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Arığ, S. A. (2011). İkinci Dünya Savaşı’nın Ardından Sovyetler Birliği’nin Yeni Ermenistan Kurma Girişimleri. Bilig, 59, 31-52.
Armaoğlu, F. H. (2004). Yirminci yüzyıl siyasî tarihi 1914-1995. Alkım Yayınları.
Aydın, M. (2001). B. Oran (Der.), İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945. Türk dış politikası (Cilt 1) içinde. (ss. 399-475). İletişim Yayınları.
Bali, R. (Haziran, 2001). Ermenistan’ın “anavatana geri dönün” çağrısının diaspora Ermenilerine ve Türkiye’ye Etkisi. Tarih ve Toplum, 210, 356-362.
Bali, R. (tarih yok). Cumhuriyet arşivleri belgelerine göre Türk Ermeni basını. 16 Mayıs 2023 tarihinde http://www.rifatbali.com/images/stories/dokumanlar/turk_ermeni_basini.pdf adresinden erişilmiştir.
BCA, 030-01-0-0-101-623-4.
BCA, 571/35357-138982-3; 12.07.1945.
BCA, 030-10-0-0-108-715-15.
BCA, 030-0-0101-623-6.
BCA, 571/35271-138715-237, 19 Ekim 1945.
Biberyan, Z. (2021). Mahkûmların şafağı. Aras Yayıncılık.
Burçak, R. S. (1983). Moskova görüşmeleri (26 Eylül 1939-16 Ekim 1939) ve dış politikamız üzerindeki tesirleri. Gazi Üniversitesi.
Boulgourdjian, N. E. (2019). Political uses of religion in complex contexts. The Soviet Republic of Armenia and the Armenian community in Argentina during the beginning of the Cold War. Contemporanea, 22(3), 363-382.
Cohen, R. (1996). Diasporas and the nation-state: From victims to challengers. International Affairs, 72(3), 507-520.
Cumhuriyet. (10 Mayıs 1945).
Cumhuriyet (31 Temmuz 1945).
Cumhuriyet (14 Aralık 1945).
Ebuzziya, Z. (7 Temmuz 1945). Kızıl Papazın hezeyanları. Tasvir.
Erdoğan, İ. (2003). Poztivist metodoloji: Bilimsel araştırma tasarımı istatiksel yöntemler analiz ve yorum. Erk Yayınları.
FO, 371-48795-30 Haziran 1945.
FO, 371-59246, 24 Aralık 1945.
FO, 371-67317.
FO, 371-67317, 27 Mart 1947.
Գևորգ Զ Նորնախիջևանցի. (tarih yok) Wikipedia içinde https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D6%87%D5%B8%D6%80%D5%A3_%D4%B6_%D5%86%D5%B8%D6%80%D5%B6%D5%A1%D5%AD%D5%AB%D5%BB%D6%87%D5%A1%D5%B6%D6%81%D5%AB.
Glasneck, J. (2018). Alman faşizminin Türkiye’deki propaganda faaliyetleri (M. Çakır, Çev.).
Güngör, H. (2021). Sovyetlerin Ermeni kartı: San Francisco Konferansı. Gazi Türkiyat, 28, 165-182.
Güvenir, O. M. (1991). İkinci Dünya Savaşında Türk basını. Gazeteciler Cemiyeti.
Hewlett Johnson. (tarih yok). Wikipedia içinde. https://en.wikipedia.org/wiki/Hewlett_Johnson.
Hayrenadardz.org. (tarih yok). 1946-49. https://hayrenadardz.org/hy/history/1946-49.
İlter, E. (1999). Ermeni Kilisesi ve Terör. Köksav Yayınları.
Koçak, C. (1986). Türkiye’de milli şef dönemi:(1938-1945). Yurt Yayınları.
Laycock, J. (2012). Armenian homelands and homecomings, 1945-9: The repatriation of diaspora Armenians to the Soviet Union. Cultural and Social History, 9(1), 103-123.
Lundgren, S. (2020). Recension av Tsolin Nalbantian: Armenians Beyond Diaspora. Babylon Nordisk tidsskrift for Midtøstenstudier, 18(1), 96-97.
Manka, G. (2008). Anadolu Ajansı ve II. Dünya Savaşı. Gazi Üniversitesi İletişim Yayınları 40. Yıl Kitaplığı.
NARA, 867.00/12-2945, 29 Aralık 1945.
Öztekin, H. (2016). Tan: Serteller yönetiminde muhalif bir gazete. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Panossian, R. (2006). The Armenians: From kings and priests to merchants and commissars. Columbia University Press.
Մելքոնյան, Ք. (2010). Սփյուռքահայությունը և Հայկական հարցի լուծման խնդիրը (1945-1947 թթ.), Պատմա-բանասիրական հանդես, 2, 41-52.
Seydi, S. (2003, Kış). Sovyetler Birliği’nin Ermeniler için başlattıkları 'anavatana dönüş projesi’, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 8, 96-113.
Sezgintürk, P. (2019). Travmanın nesiller arası aktarımı: Patrick Madiano ve post-bellek, Turkish Studies Language and Literature, 14(3), 1547-1559.
Tasvir. (10 Mayıs 1945).
Tasvir. (29 Haziran 1945).
Tekeli, İ., & İlkin, S. (2014). Dış siyaseti ve askeri stratejileriyle İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi. İletişim Yayınları.
Toker, M. (1971). Türkiye üzerinde 1945 kabusu. Akis Yayınları.
Us, A. (16 Aralık 1945). Türkiyedeki Ermeniler, Vakit.
Us, A. (25 Aralık 1945). Ermeni aydınlarını insafa ve basirete davet ediyoruz, Vakit.
Vakit. (8 Aralık 1945).
Vakit. (26 Aralık 1945). Jamanak diyor ki.
Vakit. (27 Aralık 1945).
1946-1948 թվականների «Մեծ հայրենադարձություն». (tarih yok). Wikipedia içinde. wikipedia.org/wiki/1946-1948_թվականների_«Մեծ_հայրենադարձություն»#cite_ref-6