Şeyh Muhammed Diyâuddîn Norşînî’nin Mektûbât’ında Bulunan Fetvaların Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi

Norşîn dergâhının temsilcilerinden Muhammed Diyâuddîn Norşînî (ö.1342/1924), Bitlis ve çevresinin manevî mimarlarından biri olarak kabul edilir. “Şeyh Hazret” olarak şöhret bulan Muhammed Diyâuddîn tedrîs, tebliğ ve İslam adına yaptığı cihat faaliyetleriyle birlikte, yörenin ictimaî alanında faal rol oynamıştır. Tasavvuf literatüründe mektûbât geleneğinin bir parçası sayılabilecek mektupları; tasavvuf, fıkıh ve kelam alanında değerlendirmelere konu olabilecek içeriğe sahiptir. Mektûbât’ta ele aldığı meselelere bakıldığında fıkhî konuların ciddi bir yekûn tuttuğu görülmektedir. Mektuplarının derlendiği bu eserinde “sünnete ittibâ, namaz, keffâret, taziye, nikâh, talâk ve iddet” gibi fıkıh meseleleri ele alınmıştır. Bu durum Muhammed Diyâuddîn’in tasavvufî kişiliğinin yanında fıkhî yönünün de olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada, Muhammed Diyâuddîn’in Mektûbât’ı incelenerek fıkıhla ilgili ele aldığı meseleler ve verdiği fetvalar değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, serdettikleri görüşleri hangi mezhep çerçevesinde ele aldığı, ruhsat veya azimeti tercih ettiği ve istifade ettiği fıkhî kaynakları ele almaya çalışarak eserin fıkıh açısından önemi ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Fetva, Mektûbât, Tasavvuf, Norşin, Muhammed Diyauddin

Evaluation of the Fatwas in the Letter of Sheikh Muhammed Diyâuddîn Norşînî in terms of Fiqh

Sheikh Muhammad Diyâuddîn Norşînî (d.1342/1924), an important person in of Norşîn dervish lodge, is considered one of the spiritual architects of Bitlis and its surroundings. Sheikh Muhammed Diyâuddîn, who became famous as Sheikh Hazret, played an active role in the social life of the region as well as his activities of science, guidance, and jihad. Mektubat, which is considered a part of the letter tradition, has an important place in Sufism literature. It has also content that can be issue to assessments in the subject of mysticism, fiqh, and kalam. When we look at the issues which that dealt with in the Mektubat, which is seen that the fiqh issues have a significant place. In this work (Mektubat) which his letters were collected, while issues of fiqh such as “loyalty of sunnah, pray, penance, condolence, marriage, talaq, and iddet (waiting period). On the other hand, he also discussed the provisions of some mystical issues such as a disciple's request for a guide. This case demonstrates that Sheikh Mohammed has a fiqh aspect besides his Sufi character. In this study, Muhammad Diyâuddîn’s Mektûbât will be examined and the issues he has dealt with regarding fiqh and his fatwas will be evaluated. In addition, the importance of the work in terms of fiqh will be tried to put forward to deal with the sect within which the views he defended, the sources he preferred for permission or perseverance, and the sources he was benefited from.

Keywords:

İslamic law, fatwa, mektubat, mysticism, norsin, Sheikh Mohammed Diyâuddîn,

PDF

___

Acar, Halil İbrahim. “İddet”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 2000.
Acar, Halil İbrahim. “Talâk”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 2010.
Arı, Abdüsselam. “İslam Hukukuna Göre Hukuk ve Ceza Davalarında Zamanaşımı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. sayı: 11, yıl 2005.
Arı, Abdüsselam. “Hz. Ömer'in Ebû Musa el-Eş'ari'ye Gönderdiği Mektubun Yargılama Hukuku Açısından Analizi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, s: 2, 2003.
Ateş, Süleyman. Cüneyd-i Bağdâdî Hayatı, Eserleri ve Mektupları. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat ts.
Bâ ‘Alevî, Abdurrahman b. Muhammed b. Hüseyn. Buğyetu’l-müsterşidin fî talhîsi fetâvâ badi’l-eimmeti mine’l-muteahirrîn. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. Beyrut 1998.
Bağdadî, Mevlânâ Halid. Mektûbât eş-Şeyh el-Müceddidî Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî el-Bağdâdî eş-Şehrezûrî. ed. Muhammed Ali Karadağî. İstanbul: Hâşimi Yayınevi 2015.
Başar, Yeliz. Nakşbendî-Hâlidî Şeyhi Muhammed Ziyâeddîn Nurşînî’nin Hayatı ve Mektûbât’ındaki Tasavvufî Görüşleri. Çorum: Yüksek Lisans Tezi 2018.
Bayraklı, Davut. “Gazi Mürşid Şeyh Muhammed Diyauddin”, Semerkand Aylık Tasavvufî Dergi. İstanbul: 2016. sayı: 207.
Baz, İbrahim. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Norşin Dergâhı ve Şeyh Abdurrahman-ı Tâğî”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. İstanbul: 2014, yıl: 15, sayı: 34.
Bedir, Murteza. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 2004.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. es-Sünenu’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 2003.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. Şu‘abi’l-İmân. thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ. Bombay: Mektebetü’r-Rüşd 2003.
Buhârî, Muhammed b. İsmail el-Buhârî, es-Sahîh. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru’t-Tavki’n-Necât 1422.
Çakır, Mehmet Saki Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı: 19. Yüzyılda Nakşibendî- Hâlidîlik. İstanbul: Semerkand Yayınları 2017.
Çetin, Zeynep. Hz. Ömer’in İdarecilerine Gönderdiği Mektupların İslam Hukuku Açısından Tahlili, Erzincan: SBE 2019.
Gezer, Arif. “Hâlidî Kolundan “Nurşinli Şeyh Muhammed Diyauddin’e Ait Mektubat’ın Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî ve Hâlidîliğin Bingöl ve Çevresi Üzerindeki Etkisi Sempozyumu, Bingöl: 04-05 Mayıs 2017. 431-444.
Elbânî, Ebû Abdurrâhman Muhammed Nasiruddin. Silsiletu’l-ahâdîsi es-sahîhe Riyad: Mektebetu’l-Meârîf. 1996.
Ensârî, Zekeriyya b. Muhammed. Esna’l-metâlib fî şerhi Ravdi’t-Tâlib. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ty.
Ensârî, Zekeriyya b. Muhammed. el-Gureru’l-behiyye fî şerhi Behceti’l-Verdiyye, Hâşiye Abdirrahman eş-Şirbînî ve İbn Kâsım el-Abbâdî ile birlikte, Kahire: Matbaatu’l-Meymeniyye, ty.
Erbilî, Esad. Mektûbât, İstanbul: Erkam Yayınları 2015.
Geylânî, Abdulkdir. Mektubat-ı Geylani/Onun Mektupları. terc. Adulkadir Akçiçek. Ankara: Alperen Yayınları 2005.
Günaydın, Yusuf Turan. Tasavvuf Edebiyatında Mektubat. Hece, 2006, cilt: X, sayı: 114-115-116_Mektup Özel Sayısı, ss. 151-165.
Hâvelî, Mollâ Muhyiddîn. Mektûbât, Diyarbakır: Mektebetu Seyda 2014.
Haznevî, Ahmed. Mektûbât, terc. Hasip Seven, İstanbul: Seriyye Yayınları 1982.
Haznevî, Alâeddin. Hazret ve Şah-ı Hazne Hayat ve Menkıbeleri, çev. Abdullah Demiray, İstanbul: Semerkand Yayınları 2012.
Heytemî, Şihabuddin Ahmed İbn Hacer. Eşrefü’l-vesâil ilâ fehmi’ş-şemâil, nşr. Kemâl Abdülazîm el-Anânî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
Heytemî, Şihâbuddîn Ahmed İbn Hacer (v. 974/1567). el-Fetâva’l-kübra’l-fıkhiyye, Diyarbakır: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, ty.,
Heytemî, Şihâbuddîn Ahmed İbn Hacer. Tuhfetu’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc (Hâşiyetu’ş-Şirvânî ve Hâşiye İbn Kâsım el-Abbâdî ile birlikte), Kahire: Mektebetu’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1357/1938.
Heytemî, Şihâbuddîn Ahmed İbn Hacer. ez-Zevâcir ‘an iktirâfi’l-kebâir, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1403/1983.
İbn Huzeyme, Muhammed b. İshâk es-Sülemî. Sahihu İbn Huzeyme, nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1980/1400.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Kudâme el-Makdisî el-Hanbelî (v. 620/1223), el-Muğnî, Mısır: Mektebetu’l-Kahire 1968.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî İbn Mâce, es-Sünen, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ty.
İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhim b. Muhammed ed-Dımaşkî, Mübdi’ fî şerhi’l-Mukni’, nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl eş-Şâfiî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed İbn Rüşd el-Kûrtûbî, Bidayetü’l-müctehid ve nihayetül muktesid, Kahire: Dâru’l-Hadîs 2004.
Kâsânî, Ebûbekir Alauddîn b. Mesud. Bedâi’s-senâi’ fi tertibi’l-şerâi’, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye 1986.
Kaya, Eyyüp Said. “Taklîd”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Korkusuz, Şefik. Nehri’den Hazne’ye Meşayih’i Nakşibendi, İstanbul: Kilim Matbacılık, İstanbul 2010.
Kürdî, Muhammed b. Süleyman el- Medenî ( v. 1194/1780). el-Fevâidu’l- medeniyye fî beyâni ihtilâfi’l-ulemâ mine’ş-Şâfiiyye, Lübnan: Dâru’n-Nuru’s-Sabah, Dâru’l-Caffân ve’l-Câbî, 2011.
Mollaibrahimoğlu, Cemil. “Duhâ/Kuşluk Namazıyla İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi”, Hadis ve Siyer Araştırmaları, 2018, cilt: IV, sayı: 1, ss. 41-61.
Müslim, Müslim b. el-Haccâc en-Nisâbûrî (v. 261/874). es-Sahîh, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1955.
Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref en-Nevevî (v. 676/1277). el-Mecmû‘ Şerhi’l-Mühezzeb li’ş-Şîrâzî, Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
Norşinî, Muhammed Diyauddin (Şeyh Hazret). Mektubat, terc. Hasip Seven, İstanbul: Seriyye Yayınları 1982.
Okur, Hüseyin. Yöneticilere Altın Öğütler. İstanbul: Semerkand Yayınları 2004.
Râfiî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Kazvînî (ö. 623/1226). el-Azîz şerhü’l-Vecîz, Beyrut: 1997.
Remlî, Şemsüddîn Muhammed b. Ebî’l-Abbâs Ahmed b. Hamza İbn Şihâbüddîn el- Mısrî el-Ensârî (v. 1004/1596). Nihâyetu’l-muhtâc ilâ şerhi’l- Minhâc, (Şebrâmellesî ve Reşîdî’nin hâşiyeleriyle birlikte) Beyrut: Dârü’l-Fikr 1984.
Safvet, Ahmed Zekî. Cemheretü resâili’l-ʿArab, Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye ts.
Şebramellisî, Nureddîn Ebû Ziyâ Ali b. Yahyâ (v. 1087/1676). Hâşiyetu’ş-Şebrâmellisî ‘ale’n-Nihâye, Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî 1357/1938.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kâhirî (ö. 977/1570). Muğni’l-muhtâc îlâ marifeti maânî elfâzi’l-Minhâc, terc. Soner Duman, İstanbul: Miraç Yayınları 2009.
Sirhindî, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Abdilehad b. Zeynilâbidîn el-Fârûkī (İmâm Rabbânî) (ö. 1034/1624). Mektûbât-ı Rabbânî. terc. Abdulkadir Akçiçek, İstanbul: Çelik Yayınevi 2011.
Şirvânî, Abdulhamîd (v. 1301/1882). Hâşiyetu’ş-Şirvânî ‘ale’t-Tuhfe. (Tuhfetu’l-Muhtâc ve Hâşiye İbn Kâsım el-Abbâdî ile birlikte), Kahire: Mektebetu’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1357/1938.
Tâhî, Abdurrahman. İşaretler, der. İbrahim Çokreşî, haz.: Mehmet Ildırar, Adıyaman: Sey-Tac Yayınları 2000.
Tâhî, Abdurrahman, Mektubat-ı Seyda-i Tahi, İstanbul: Semerkand Yayıncılık 2021.
Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ (v. 279/892). el-Câmi‘u’l-kebîr (Sünenü Tirmizî). thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî 1998.
Topal, Şevket - Keskin, Zahide. “Uygulama ve Delilleri Açısından Dört Mezhebe Göre Namazda Ellerin Durumu”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 28, 2016, s. 391-415.
Yaran, Rahmi. “Bid’at”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 1992.
Yaşar, Mehmet Aziz. “Şâfii Mezhebinde Fetvâ Usûlü ve Mezhep İçi Görüşler Hiyerarşisi (Muhammed el-Kûrdî’nin el-Fevâidü’l-Medeniyye Adlı Eseri Bağlamında)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 17 (2021), 159-174.
Yücel, Ömer Tayfur. Şeyh Muhammed Diyâuddîn’in Hayatı ve Tasavvufî Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: 2015.
https://candamlalari.com/muhammed-sami-erzincani-mektublar-5/ (Erişim: 29.01.2022).