Sosyal Bilgiler Öğretiminde Menkıbelerin Kullanılma Durumuna İlişkin Öğretmen Görüşleri

Dili güzel ve etkili kullanma sanatı olarak da adlandırılan edebiyat, nazım ve nesir temelinde çok farklı türlere ayrılır. Bunlardan birisi de nesir türünde yazılan menkıbelerdir. “Din büyüklerinin veya tarihe geçmiş ünlü kimselerin yaşamları ve olağanüstü davranışlarıyla ilgili hikâyeler” olarak da tanımlanan menkıbeler, içerikleri itibariyle sosyal bilgiler öğretiminde kullanılabilecek oldukça zengin hazinelerdir. Tarihin pek fazla bilinmeyen dönemlerine ışık tutması, günümüzde insanlığın ihtiyaç duyduğu evrensel/milli ahlaki değer ve davranışları öğrencilere kazandırması ve örnek insan tipleri ortaya koyması gibi özellikleri nedeniyle sosyal bilgiler öğretiminde menkıbelerden yararlanılmaktadır. İlgili literatür tarandığında sosyal bilgiler öğretiminde menkıbelerin kullanımına ilişkin çalışmalarda nicelik ve nitelik açısından birtakım sınırlılıklar bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda araştırmanın amacı sosyal bilgiler öğretmenlerinin menkıbelerden yararlanma durumunu ortaya koymaktır. Araştırmada nitel metodoloji kapsamında fenomenolojik yöntem kullanılmıştır. Araştırmanın çalışma grubunu, 2017-2018 eğitim-öğretim yılı güz yarıyılında Kastamonu, İstanbul ve Manisa il merkezindeki 9 ortaokulda görev yapan toplam 20 sosyal bilgiler öğretmeni oluşturmaktadır. Araştırmada veri toplama aracı olarak standartlaştırılmış açık uçlu görüşme formu kullanılmıştır. Araştırmada elde edilen veriler içerik analizi aracılığıyla çözümlenmiştir. Araştırma sonucunda; katılımcıların çoğunluğunun derslerinde menkıbeleri kullandıklarını söylemekle birlikte sosyal bilgiler öğretim programı ve ders kitaplarında menkıbelere yeterince yer verilmediğini düşündükleri ortaya çıkmıştır

Anahtar Kelimeler:

Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilgiler Öğretmeni, Menkıbe, Edebiyat

Teachers’ Perceptions About the Usage of Legends in Social Studies Education

Legends which are defined as "a story of the lives and extraordinary behaviors of religious elders, or famous and historical people " are quite rich treasures that can be used in social studies education. Legends are used in social studies education due to their characteristics such as shedding light on unknown periods of history, gaining universal/national moral values and behaviors that humanity needs today, and introducing model human types. In this context, the aim of this study is to elicit social studies teachers’ usage situation of legends in their courses. This study used phenomenology, one of the methods of qualitative methodology. Participants of the study constituted 20 social studies teachers working in 9 secondary schools in Kastamonu, Istanbul and Manisa provinces in the spring semester of 2017-2018 academic year. In the study, a standardized open-ended interview form was used as data collection tool and the obtained data were subjected to a content analysis. According to the results, most of the participants used legends in their courses, but they also said that legends are not adequately included in social studies curricula and textbooks.

PDF

___

Akyol, Y. (2011). İlköğretim 7. sınıf sosyal bilgiler dersinde Türk tarihinde yolculuk ünitesinin çocuk edebiyatı ile ilişkilendirilmesinin öğrencilerin empati becerilerine (eğilimlerine) etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
Arıkan, R. (2004). Araştırma teknikleri ve rapor hazırlama. Ankara: Asil Yayın Dağıtım.
Barth, J. ve Demirtaş, A. (1997). İlköğretim sosyal bilgiler öğretimi. Ankara: YÖK/Dünya Bankası.
Batum-Menteşe, O. (2008). Edebiyat nedir? Littera. (22), 49-56.
Beldağ, A. ve Aktaş, E. (2016). Sosyal bilgiler öğretiminde edebî eser kullanımına ilişkin öğretmen ve öğretmen adaylarının görüşleri. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18 (2), 953-981.
Boratav, P. N. (1969). 100 soruda Türk halk edebiyatı. İstanbul: Gerçek.
Bölücek, B. (2008). Sosyal bilgiler öğretiminde türkülerden yararlanmanın öğrencilerin akademik başarısına etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Çencen, N. (2010). 11. sınıf Türkiye Cumhuriyeti İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük dersinde tarih öğretmenlerinin “edebi ürün kullanımına ilişkin görüşleri. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Çifçi, T. (2011). Sosyal bilgiler öğretiminde tarihi romanların kullanımının öğrencilerin akademik başarısı üzerine etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Demir, S. B. (2011). Sosyal bilgiler öğretim programına göre tasarlanmış hikâyelerin etkililiği. (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Elçin, Ş. M. (1986). Halk edebiyatına giriş. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Er, H. (2005). Sosyal bilgiler dersinde biyografi öğretimi: “Atatürk’ün hayatı” metninin analizi ve yeni bir tasarım. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Erdoğan, N. (2007). İlköğretim sosyal bilgiler dersi tarih konularının öğretiminde resimlendirilmiş öykülerin tarihsel düşünme becerilerinin gelişimine etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Er, H. ve Kaymakcı, S. (2016, Mayıs). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin derslerinde edebi ürün kullanma durumlarının değerlendirilmesi: Bartın örneği. 15. Uluslararası Sınıf Öğretmenliği Eğitimi Sempozyumu’nda sunulmuş bildiri, Muğla.
Erdem, R. (2010). Sosyal bilgiler öğretiminde biyografi kullanımı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
Gülerer, S. (2013). Türk kültüründe menâkıbnâmeler ve menâkıbnâme yazıcılığı. Tarih Okulu Dergisi (TOD). Sayı XVI, ss. 233-262. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh383.
Güneş, M. (2011). Klasik Türk edebiyatında menakıpnameler ve menâkıb-ı Akşemseddin. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. (4), 16, 165-171.
Güzel, A. (2006). Edebiyat eğitiminde amaçlar ve bu amaçlara yönelik yöntem, teknik ve örnek uygulamalar. Milli Eğitim, 169, 85-106.
Güzel, A., Torun, A. (2015) Türk halk edebiyatı el kitabı (9. baskı). Ankara: Akçağ.
İbret, B.Ü., Karasu-Avcı, E., Karabıyık, Ş., Güleş, M.& Demirci, M. (2017). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin görüşlerine göre değerlerin öğretiminde edebi ürünlerin kullanımı. Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. (5), 9, 104-124.
Karabela, D. (2014). Dini hikâye ve menkıbelerin ilköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersinde kullanımı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis.
Karaman, G. (2012). Mevlana’nın menkıbeleri üzerine folklorik bir inceleme. Turkish Studies (7), 3, 1675-1693.
Karatay, H. (2011). Karakter eğitiminde edebi eserlerin kullanımı. Turkish Studies. 6 (1), 1439-1454.
Kavcar, C. (1999). Edebiyat ve eğitim. Ankara: Engin.
Kaymakcı, S. (2013). Sosyal bilgiler ders kitaplarında sözlü ve yazılı edebî türlerin kullanım durumu. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 20, 230-255.
Kaymakcı, S., Er, H. (2013). Sosyal bilgiler öğretim programı ve ders kitaplarında biyografinin kullanımı. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (13), 25, 198-224.
Keskin, S. (2008). Romanlarla tarih eğitimi ve öğretimi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Köksal, H. (2010). Tarih öğretiminde epik şiirlerin kullanılması. M. Safran (Ed.), Tarih nasıl öğretilir? (s. 252-258) içinde. İstanbul: Yeni İnsan.
Levend, A. S. (2008). Türk edebiyatı tarihi, Ankara: TTK.
Luthi, M. (1979). Masalın efsane, menkabe, mit, fabl ve fıkra gibi türlerden farkı. Sevengül Sönmez (Çev.) s. 314- 319. Ankara: Millî Folklor.
Maxim, G. W. (1999). Social studies and the elementary school child. New Jersey: Prentice Hall.
McGowan, T. ve Guzzetti, B. (1991). Edebiyat temelli sosyal bilgiler öğretimi (Ahmet Doğanay, Çev.). http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/doganay_01.pdf, adresinden 13 Şubat 2018 tarihinde indirilmiştir.
MEB. (2005a). İlköğretim sosyal bilgiler dersi 4–5. sınıflar öğretim programı (taslak basım). Ankara: MEB.
MEB. (2005b). İlköğretim sosyal bilgiler dersi 6–7. sınıflar öğretim programı ve kılavuzu (taslak basım). Ankara: MEB.
MEB. (2018). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı (ilkokul ve ortaokul 4, 5, 6 ve 7. sınıflar). Ankara: MEB.
Miles, B.M., Huberman, A.M. (2015). Nitel veri analizi. S. Akbaba-Altun, A. Ersoy (Çev. Ed.). Ankara: PegemA.
Ocak, A. Y. (2010). Kültür tarihi kaynağı olarak menakıbnameler (Metodolojik bir yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ortaylı, İ. (2000). Osmanlı Devleti’nin kuruluşu efsaneler ve gerçekler tartışma/panel bildirileri. (1. Baskı), İstanbul: İmge.
Otluoğlu, R. (2001). İlköğretim okulu 5. sınıf sosyal bilgiler öğretiminde yazılı edebiyat ürünlerini ders aracı olarak kullanmanın duyuşsal davranış özelliklerini kazanmaya etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İstanbul.
Özen, Y., Gül, A. (2007). Sosyal ve eğitim bilimleri araştırmalarında evren-örneklem sorunu. KKEFD. (15), 394-422.
Öztaş, S. (2002). Tarih Eğitiminde menkıbelerin yeri ve önemi. Türkyurdu, (22), 175. 68-72.
Öztürk, C., Otluoğlu, R. (2003). Sosyal bilgiler öğretiminde edebi ürünler ve yazılı materyaller. (2. Baskı). Ankara: PegemA.
Patton. M. Q. (2014). Nitel araştırma ve değerlendirme yöntemleri. M. Bütün, S. Beşir Demir (Çev. Ed.). (3. Baskı). Ankara: PegemA.
Punch, K. F. (2009). Introduction to research methods in education. London: Sage.
Sarıçelik, K. (2002). Tarih öğretiminde menkıbe ve olağanüstü olayların yeri ve kullanımı (1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı’na kadar). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Sarıköse, B. (2002). Tarih öğretiminde menkıbe ve olağanüstü olayların yeri ve kullanımı (Selçuklu ve Osmanlı tarihinden örnekler çerçevesinde). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Sarıköse, B. (2011). Tarih öğretiminde menkıbelerin kullanılması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26, 311-321.
Silverman, D. (2000). Doing qualitative research: A practical handbook. Thousand Oaks, CA: Sage. Stemler, S. (2001). An overview of content analysis. Practical Assessment, Research & Evaluation, 7(17).
Şahin, H. (2004). Menakıbname. Türkiye Diyanet İslam ansiklopedisi (s.112-114) içinde. c.29. Ankara.
Şahin, H. İ. (2013). Ziya Gökalp’in “halk” ve “halkbilimi” terimlerine bakış açısında geleneğin yeri. Millî Folklor, (25), 99, 91-100.
Şimşek, A. (2006). Türkiye’deki sosyal bilgiler öğretimi alanı çocuk edebiyatı ürünlerinden yararlanma bağlamında çağdaş dünyanın neresindedir? II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (s. 131-144) içinde. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
Tangülü, Z. (2016). Efsaneler ile sosyal bilgiler öğretimi. Halil Tokcan (Ed.) Sosyal bilgilerde sözlü ve yazılı edebiyat incelemeleri (s.59-81) içinde. Ankara: PegemA.
TDK (2017). Menkıbe. URL: https://goo.gl/v6684q (27 Aralık 2017 tarihinde erişilmiştir).
Tekgöz, (2005). İlköğretim 7. sınıf sosyal bilgiler dersinde edebiyat temelli öğretimin öğrenci başarısına etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
Tokcan, H. (2016). Sosyal bilgiler ve edebiyat. Halil Tokcan (Ed.) Sosyal Bilgilerde Sözlü ve Yazılı Edebiyat incelemeleri (s.1-24) içinde. Ankara: PegemA.
Top, M. (2009). İlköğretim 8. sınıf T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük dersinin öğretiminde edebî ürünlerin kullanımının öğrenci başarısı ve tutumuna etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Yalçın, A., Aytaş, G. (2012). Çocuk edebiyatı. (6. Baskı). Ankara: Akçağ.
Yeşilbursa, C. C., Sabancı, O. (2015). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının sosyal bilgiler öğretiminde edebi ürünlerin kullanımına yönelik görüşleri. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 36, 19-33.
Yıldırım, A., Şimşek, H. (2005). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. (5. Baskı). Ankara: Seçkin.
Yıldırım, M. (2017). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin derslerinde edebi ürün kullanma durumları (Erzurum örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis.
Zarnowski, M. (2003). History makers: A questioning approach to reading & writing biographies. Portsmouth, NH: Heinemann.