KUR’ÂN LÜGATLERİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ

Bu çalışma, Hicri I. asırdan V. asra kadar, Kur’ân lügatlerinin, doğuşundan gelişimine doğru nasıl bir seyir izlediğini kronolojik olarak örnekleriyle ve sözlük çeşitleriyle ele almaktadır. Çalışmamızın amacı bu sözlüklerin çıkış sürecindeki nedenlere de kısaca değinerek, türlerinin ilklerinden ve yenilik getirenlerinden örnekler vererek her bir sözlük türünün Kur’ân’ı anlamamızdaki işlevini ve onlardan nasıl daha iyi istifade edilebileceğini ortaya koymaya çalışmaktır. Bu çalışma Kur’ân sözlüğü sayılan veya Kur’ân sözlüğü olarak addedilebilecek çalışmalar olan Garîbü’l-Kur’ân, Vücûh ve’n-Nezâir ve Meâni’l-Kur’ân’ların ilk beş asırda telif edilenlerini, tarihi seyriyle beraber her bir türü özellikleriyle ve Kur’ân tefsirinde onlardan nasıl istifade edileceğiyle ilgili olarak örnekleriyle ele alacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Kur’ân, Lügat, Asır, Garib, Meani, Vücuh

RISE AND PROGRES OF THE DICTIONARIES OF THE QURAN

In the study Dictionaries of the Quran from the first century to fifth century is dealt with chronologically how these dictionaries go on from rise to development. These dictionaries will also analyze according to kind and examples. The purpose of the research highlights the reasons of the rise of the dictionaries by giving the first samples and pioneers. And so Researchers of the Quran will learn how better utilise from them and what are the functions in the interpretation of the Quran. This study will discuss Qarib al-Quran, Wucuh wa al-Nazaer and Maany al-Quran chronologically in the first five centuries. The study is also give examples from these dictionaries in order to present how can be utilized from them in the work of contemporary of the Quran.

Keywords:

Quran, Lexicon, Century, Qarib, Maany, Wujuh,

PDF

___

Abdülhamit Birışık, “İ’rabü’l-Kur’ân”, DİA, c. XXII, Ankara, 2000.
Ahmet Turan Arslan, “Askeri Ebu Hilal”, DİA, c. III, Ankara, 1991.
Ali Bulut, “Kur'ân Filolojisine Dair İbn Abbâs’a Nisbet Edilen Üç Eser”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı XX-XXI, Samsun, 2005.
Ali Bulut, Hicri İlk Üç Asırda Kuran Filolojisine Dair Eser Veren İlim Adamları ve Eserleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), O.M.Ü. S.B.E. Samsun, 1999.
Ali Turgut, Tefsir Usulü, MÜİFV Yayınları, İstanbul 1991.
Burhan Sümertaş, “Kavram Çalışmalarına Katkıları Açısından Belli Başlı Kur'ân Sözlükleri”, DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı XXXVI, İzmir, 2012.
Cemal Muhtar, “İslam’da Sözlük Çalışmaları”, MÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı III, İstanbul, 1985.
Dâmegânî, Hüseyin b. Muhammed, Kamusu’l-Kur’ân ev Islâhu’l-Vücûh ve’n- Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, (Tah. Abdülaziz Seyyid Ehil ), 4. Baskı, Daru’l-İlmü’l-Melayin Yayınları, Beyrut, 1983.
Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007, I.
Ebu Ubeyde Ma’mer el-Müsenna, Mecazü’l-Kur’ân, (Tah. Fuat Sezgin), Mektebetü’l-Hânici Yayınları, Kahire, 1954, I.
el-Askeri, Ebu Hilal, el-Vücûh ve’n-Nezâir, (Tah. Muhammed Osman), Mektebe es-Sekafe ed-Diniyye Yayınları, Kahire, 2007.
el-Müberred, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezid, Me’ttefeka Lafzuhü ve’h-telefe Ma’nahü mine’l-Kur’âni’l-Mecid, (Tah. Ahmet Muhammed Süleyman Ebu Ra’d), İslami İşler ve Vakıflar Bakanlığı, Kuveyt, 1989.
Emrullah İşler, “Zeccac”, DİA, c. XXXXIV, Ankara, 2013.
en-Nisaburi, Ebü’I-Kasım Mahmud b. Ebi’l-Hasen, Îcazü’l-Beyân an Meâni’l-Kur’ân, (Tah. Hanif b. Hasan el-Kasımi), Daru’l-Garbi’l-İslami Yayınları, Beyrut, 1994, I.
es-Sicistani, Muhammed b. Uzeyr, Garîbü’l-Kur’ân el-Müsemma bi Nüzheti’l- Kulüb, (Tah. Muhammed Edib Abdulvahid Cümran), Daru Kuteybe Yayınları, Suriye, 1995.
es-Sicistani, Muhammed b. Uzeyr, Nüzhetü’l-Kulub fi Tefsiri Garîbi’l-Kur’âni’l- Aziz, (Tah. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aş‏lî), Dar al-Maarif Yayınları, Lübnan, 2013.
es-Suyûti, Celâleddin Abdurrahman b. Ebûbekir (v. 911/1505 ), el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Tah. Merkezü’d-Dirâsêti’l-Kur’âniyye), Medine, 1426, VI.
ez-Zerkeşi, Bedreddin Muhammed b. Abdullah (v. 794/1392), el-Burhân fi Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1391/1972, II.
Fatıma Yusuf el-Haymi, el-Vücûh ve’n-Nezâir li-Elfâzi Kitâbillahi’l-Aziz ve Meânîhe, Mektebetü Fârabi Yayınları, Dımeşk, 1998.
Ferra, Ebu Zekeriyya, Meâni’l-Kur’ân, (Tah. Ahmet Yusuf Necati, Muhammed Ali Neccar, Abdülfettah İsmail Çelebi), Daru’l-Mısriyye, Mısır, bt yok I.
Fevzi Yusuf el-Hâbit, Meâcimü Meânî Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim, Yayın Evi yok, Medine, 2000.
Hâkim et-Tirmizi, Tahsîlu Nezâiri'l-Kur’ân, (Tah. Hüsnü Nasır Zeydan ), Dar Saadet Yayınları, Kahire, 1970.
Hidayet Aydar, Kur’ân’ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, Kur’ân Okulu Yayınları, İstanbul, 1996.
Hüseyin Muhammed Nassar, Kütübü Garîbi’l-Kur’âni’l-Kerim, Melik Fahd Üniversitesi Yayınları, by. yok, bt yok.
İbn Abbas (v. 68/688), Garîbü’l-Kur’ân, (Yazma: el- Vezzan, Muhammed b. Ali b. Muzaffer), Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Nüshası, İstanbul, 969/1561.
İbn Abbas, Mesâilü Nâfi b. El-Ezrak, (Tah, Muhammed Ahmed ed-Dâlî) el-Ceffan ve’l-Câbi Yayınevi, Kıbrıs, 1993.
İbn Cevzi, Ebu’l-Ferec, Nüzhetü’l-A’yün en-Nevazir fi Ilmi’l-Vücûh ve’n-Nezair, (Tah. Muhammed Abdulkerim Kazım er-Razi), Müessetü’r-Risele Yayınları, Beyrut, 1984.
İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, Garîbü’l-Kur’ân, (Tah. Ahmet Şakir), Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, by yok, 1978.
İbrahim Sarmış, Rivayet Kültürü ve Yanlış Din Anlayışı, Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2011.
İsmail Aydın, Kur’ân’ın Filolojik Yorumu, Tibyan Yayınları, İzmir, 2012.
İsmail Cerrahoğlu, “Garîbü’l-Kur’ân”, DİA, c. XIII, Ankara, 1996.
İsmail Cerrahoğlu, “Sicistani, Muhammed b. Uzeyr”, DİA, c. XXXVII, Ankara, 2009.
İsmail Cerrahoğlu, Ata Bin Ebi Rebah ve İbn Abbas’tan Rivayet Ettiği Garîbü’l-Kur’ân’ı, Ankara Ün. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 22, sayı I, 1978.
İsmail Cerrahoğlu, Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller, Ankara Ün. İlahiyat Fak. Yayınları, Ankara,1968.
İsmail Kurt, Destiny and Responsibility in the Quran (Kur’ân’da Kader ve Sorumluluk), (Basılmamış Y.Lisans Tezi), University of London/SOAS, Londra, 2013.
İsmail Kurt, Maverdi’nin en-Nüket ve’l-Uyûn Adlı Eserinde Sahabe Tefsiri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), D.E.Ü. S.B.E, İzmir, 2011.
Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünun an Esami’l- Kütübü ve’l-Fünun, Mektebetü’l-Müsanna Yayınları, Bağdat, 1941, II, 2001.
Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünun, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971, I.
Kenan Demirayak ve Sadi Çögenli, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Atatürk Ün. Fen Edebiyat Fak. Yayını, Erzurum, 1994.
Mehmet Efendioğlu, “Sahabe”, DİA, c. XXXV, İstanbul, 2008.
Mehmet Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2015.
Mehmet Suat Mertoğlu, “Vücûh ve Nezâir”, DİA, c. XXXXIII, Ankara, 2013.
Mekki b. Ebu Talib, el-Umde fi Garîbi’l-Kur’ân, (Tah. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aş‏lî), Müessesetü’r-Risele Yayınları, Beyrut, 1981.
Muhammed b. İsmail el-Buhari (v. 256/870), Sahihu’l-Buhari, (Tah. Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır), Daru Tavki’n-Necât Yayınları, by. yok, 1422/2001, Tefsir 110, hadis no: 4970.
Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire,1381/1961,I.
Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, M. Ü. İ. F. V. Yayınları 2. Baskı, İstanbul, 2006.
Muhsin Demirci, Tefsir Usulü, MÜİFV Yayınları, İstanbul 2006.
Mukâtil b. Süleyman, el-Vücûh ven’-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Azim, (Tah. Hâtem Salih ed-Dâmin) Merkezü Cumatü’l-Macid Li’s-Sekafe ve’t- Türas Yayınları, Dubai, 2006.
Mustafa Çetin, “Kur’an’da Vücûh ve Nezâir”, Diyanet İlmi Dergi, Cilt 25, Sayı. XXIX, Ankara, 1989.
Mustafa Karagöz, Dilbilimsel Tefsir ve Kur’ân’ı Anlamaya Katkısı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2010.
Nasr Hamid Ebu Zeyd, İlahi Hitabın Tabiatı, (Ter. Mehmet Emin Maşalı), Otto Yayınları, Ankara, 2013.
Nida Muhammed Cemal, el-Hamlü ale’l-Lafzi ve ale’l-Me’na fi Kütübi Meâni’l-Kur’ân’i ve İ’rabihi Hatte Niheyeti el-Karni’r-Râbii el-Hicriyyi, (Basılmamış YL. Tezi) Halep Üniversitesi, Halep, 2006.
Nihad M. Çetin, “Arap”, DİA, c. III, Ankara, 1991.
Ömer Kara, “el-Müfredat”, DİA, c. XXXI, Ankara, 2006.
Râgıb el-İsfahâni, (v. 502/1108), el-Müfredât fi Garîb’il-Kur’ân, (Tah. Safvan Adnan Davudi) “z-l-m” Dâru’l-Kalem ve Daru’ş-Şâmiyye Yayınları, Beyrut-Dımeşk 1412/1991.
Sadreddin Gümüş, Kur’ân Tefsirinin Kaynakları, Kayıhan Yayınları, Ankara, 1990.
Saffet Köse, “Zeyd b. Ali”, DİA, c. XXXXIV Ankara, 2013.
Selma Sırakaya, Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsiri İle el-Vücûh ve’n Nezâir Adlı Eserinin Mukayesesi, (Basılmamış Y.Lisans Tezi), H.Ü.S.B.E. Çorum, 2013.
Suat Yıldırım, “Hz. Peygamberin (sav) Kur’ân’ı Tefsiri”, Diyanet İlmi Dergi, c. XXXXVI, Sayı II, Ankara, 2010.
Şükrü Arslan, “Meâni’l-Kur’ân”, DİA, c. XXVIII, Ankara, 2003.
Taberi, İbn Cerir, Câmiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’ân, (Tah. Ahmed Muhammed Şakir), Müessesetü’r-Risele Yayınları, by yok, 2000, XVIII.
Tayyar Altıkulaç, “Kisai Ali b. Hamza”, DİA, c. XXVI, Ankara, 2002.
Toşhihiko İzutsu, Kur’ân’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, (Ter. Selahattin Ayaz), Pınar Yayınları, İstanbul, 1997.
Victoria S. Harrison, “Hermeneutics, Religious Language and the Qur’an” (Hermenötik, Dini Dili ve Kur’ân), Islam and Christian–Muslim Relations, Cilt 21, Sayı III, Londra, Haziran 2010.
Yahya b. Sellam, Ebu Zekeriyya (v. 200/815), Tefsiru Yahya Bin Sellam, (Tah. Hind Çelebi), Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye Yayınları, Beyrut, 2004, II.
Zeccac, Ebu İshak, Meâni’l-Kur’ân ve İ’rabüh, (Tah. Abdülcelil Ubde Çelebi), Alemü’l-Kütüb Yayınları, Beyrut, 1998, I.
Zeyd b. Ali (v.122/740), Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân (Tah. Muhammed Cevat el-Hüseyni el-Celali), Daru’l- Va’yi’l-İslami Yayınları, Beyrut, bt. yok.