Nesîmî’ye Yakıştırılan Bir Kalıp Söz: Hâzır Bâş
Sade, akıcı ve duygu yüklü şiirlerinde, korkusuzca ifade ettiği düşünceleriyle Nesìmì [ö. 820/1417 ? ], Türk edebiyatında güçlü ve yaygın bir etkiye sahiptir. Mensup olduğu sistem doğrultusunda ileri sürdüğü fikirleri, geçmişten günümüze kadar ciddî eleştirilere maruz kalmış olsa da şairlik yeteneği ve Türkçenin yüz akı sayılabilecek şiirleriyle o, Türk edebiyatında silinmez bir iz bırakmayı başarmıştır. Ölümünden sonra, Hallac-ı Mansur [ö. 309/922] örneğinde olduğu gibi hem mahkeme sürecinde, hem de işkenceyle idamı sırasında olağanüstü olayların cereyan ettiğine dair rivayetler yayılmıştır. Nesìmì’nin çevresinde oluşan bu etkinin bir neticesi olarak kaynaklarda kayıtlı bir rivayet, Fars ve Türk şiirinde birçok örneğine rastlanan gazır baş kalıp sözünün/deyiminin Nesìmì ile şeyhi Fazlu’llah-ı Gurufì [ö. 796/1394] arasında gerçekleştiği iddia edilen bir muhavereye dayandığı yönündedir. Bu makalede, rivayetin yer aldığı kaynaklardaki bilgiler sıralandıktan sonra gazır baş kalıp sözünün Türk dili ve edebiyatındaki örnekleri üzerinde durulmuş, uğradığı anlam genişlemesine dikkat çekilmiş ve bazı değerlendirmelerde bulunulmuştur. Böylelikle gazır baş kalıp sözünün anlam alanı geçmişten günümüze ana hatlarıyla belirlenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler:
Osmanlı şiiri, Nesîmî, kalıp söz, hâzır bâş
A Phrase Attributed To Nesimi: Hâzır Bâş
Nesìmì [d. 820/1417 ? ] has a strong and widespread influence in Turkish literature with his simple, fluent and emotionally charged poems and with his thoughts that he expressed fearlessly. Although he has been subjected to serious criticism from the past to the present day for his ideas in line with the system he belongs to, he has managed to leave an indelible mark in Turkish literature with his poetic talent and poems which can be considered as one of the peaks of Turkish language. After his death, there were rumors that extraordinary events took place both during the court process and his execution with torture, as similar to the case of Hallac-ı Mansur [d. 309/922]. As a result of this influence around Nesìmì, a narrative recorded in the sources suggests that the phrase Gazır Baş, which is found in many examples in Persian and Turkish poetry, is based on a conversation between Nesìmì and his Sheikh Fazlu’llah-ı Gurufì [d. 796/1394]. In this article, after the information in the sources that mentions this narrative are listed, the examples of the phrase gazır baş in Turkish language and literature are emphasized, attention is drawn to the expansion of meaning and some evaluations are made. Thus, the meaning area of the phrase gazır baş was tried to be outlined from the past to the present.
Keywords:
Ottoman poetry, Nesimi, phrase, hâzır bâş,
___
- AYVERDİ, İlhan 2005 , Misalli Büyük Türkçe Sözlük=Kubbealtı Sözlüğü, İstanbul: 1. C. LXXVII, 1125 s., 2. C. 1127-2372 s., 3. C., 2373-3549 s., Kubbealtı Neşriyat.
- BURMAOĞLU, Hamit Bilen 1983 , Lâmi῾î Çelebi Dîvânı: Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvân’ının Tenkidli Metni, Erzurum 4+408 s., Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Doktora Tezi.
- DÉHĤODĀ, ῾Alì Ekber 1998 , LuŞat-nāme, Tahrān 16 C., İntişārāt-ı Dānişgāh-ı Tahrān; Zìr-i Nažar: Muģammed MO῾ÌN, Seyyid Ca῾fer ŞEHÌDÌ.
- GIYNAŞ, Kamil Ali 2014 , Pervane Bey Mecmuası, Topkapı Sarayı Bağdat 406, Eskişehir: 1. C., 992 s., 2. C., 992 s., 3. C., 992 s., Eskişehir Valiliği, Akademik Kitaplar, 81/1.
- GÜNEŞ, Murat 2020 , Ĥāliŝ İbrāhìm-i Pozarefçevì [öl. 1752] Mecme῾u'l-Emśāl İnceleme, LXXXIV+2125 s., Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi. Dizinler, Açıklamalar, İstanbul
- KARAVELİOĞLU, Murat Ali 2014 , Şem῾î Dîvânı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım Prizrenli Şem῾î ö. 1529-30 , İstanbul: 362 s. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 27, Edebiyat ve Sanat Serisi: 9.
- KAYAOKAY, İlyas 2017 , “Klasik Türk Şiirinde Bir Efsanevî Kahraman Olarak Seyyid Nesîmî”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2017, 19. sy., 193-216. s.
- KORKMAZ, Levent 2013 , Mecmû‘a-i Eş‘âr Süleymaniye Ktp. Tahir Ağa 285 İnceleme-Tenkitli Metin , İstanbul: 318 s., Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
- MENGİ, Mine 1995 , Mesihi Divanı, Ankara 1995, V+303 s., Atatürk Kültür Merkezi Divanlar Dizisi 1.
- MÌREK, Muģammed Naķşbendì-yi Šaşkendì 1611 , Nevādirü′l-Emśāl: Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Esad Efendi 2944.
- REDHOUSE, Sir James W. 1890 , A Turkish And English Lexicon/Kitāb-ı Ma῾ānì-i Lehce, Constantinople 1890, XVI+2224 s.
- STEINGASS, F[rancis] [Joseph] 1892 , A Comprehensive Persian-English Dictionary, London: VIII+1539 s.
- TARLAN, Ali Nihat 1963 , Necati Beg Divanı, İstanbul: [II]+XXVIII+557 s., Millî Eğitim Basımevi.
- TIETZE, Andreas 2009 , Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei- Türkischen, İstanbul-Wien 2002, 1. C., 763 s.; 2. C, Wien 2009, 440 s., Verlag der Österreicschen Akademie der Wissenschaften; Simurg Kitapçılık, Yayıncılık ve Dağıtım Ltd. Şti. Österreichische Akademie der Wissenschaften.
- TULUM, Mertol 2011 , XVII. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Birinci Kitap Meninski’nin Thesaurus’u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi; İkinci Kitap XVII. Yüzyıl Türkçesi Söz Varlığı , Ankara: 1960 s., Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1036.
- ZÜLFE, Ömer 2016 , Hecrî Kara Çelebî Muhyiddîn Mehmed [ö. 1557] Dîvân İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin, Ankara: 213+34 s., Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1197.
- Başlangıç: 2008
- Yayıncı: Divan Edebiyatı Vakfı