Bu çalışma, Gazâlî’nin çeşitli ilim tasnif ve tasvirleri ile İhyâu ulûmi’d-dîn’de “mükâşefe ilmi” ve Cevâhiru’l-Kur’ân’da “marifetullah ilmi” olarak isimlendirdiği en üst düzeydeki teorik bilime dair kapsamlı bir araştırma ortaya koymaktadır. Çalışma, sözkonusu ilmin dört temel unsurla ilgili olduğunu göstermektedir: (1) Tanrı, (2) kozmoloji, (3) nübüvvet teorisi, melekbilimi ve dinî psikoloji, (4) Âhiret hayatı (bazen bu listeye beşinci bir unsur olarak Kur’ân tefsirinin ilkeleri de eklenmektedir). Dolayısıyla Gazâlî’nin “mükâşefe ilmi” öncelikle bir teolojik disiplindir. Ancak o, akıl yürütmenin bir neticesi olmaması, bilakis kalplerini zâhidâne uygulamalarla saflaştırmış peygamberler ve velîlere İlahî Aydınlanma yoluyla vahy/ilham edilmesi açısından kelâm ilminden daha üstün bir konuma sahiptir. Mükâşefe ilmiyle kelâm arasındaki bir başka anahtar farklılık ise şudur: Gazâlî’ye göre mükâşefe ilmi Hakikî Bilgi düzeyinde iş görürken kelâm, Hakikî Bilgi’ye ulaşmayı sağlamaksızın sadece halkın inançlarını sapkınların hücumlarına karşı korumaktadır. Mükâşefe ilmi belirgin bir İbn Sînâcı unsuru da içerdiğinden (ki bu husus makalenin yazarının diğer çalışmalarında ayrıntılı bir şekilde ortaya konmuştur), bu ilim bir açıdan bir İbn Sînâcı bâtınî teolojidir. Son olarak Gazâlî’nin ilimlere dair muhtelif tasnifleri, genel olarak onun düşüncesine dair çok sayıda ilginç unsurun farkına varılmasını da sağlamaktadır ki, bunlar da bu çalışmada tartışılmaktadır.

The present study offers a comprehensive survey of al-Ghazali’s classifications of the sciences and descriptions of the highest theoretical science, called the “science of unveiling” in the Revival of the Religious Sciences and the “science of the cognition of God” in the Jewels of the Qur’an. The study shows that this theoretical science includes four major components, dealing with (1) God, (2) cosmology, (3) prophetology, angelology, and religious psychology, and (4) eschatology (with a fifth component, principles of Qur’anic exegesis, sometimes added to the list). Al-Ghazali’s “science of unveiling” is, therefore, primarily a theological discipline. It is, however, superior to kalam in that it does not result from ratiocination, but is revealed through Divine Illumination to prophets and “saints” (awliya’) who have purified their hearts with ascetic practice. Another key difference between the science of unveiling and kalam, according to al-Ghazali, is that the former operates on the level of True Knowledge, whereas the latter only defends the common folk’s beliefs from the onslaught of heresies, without providing access to True Knowledge. Since the science of unveiling has a pronounced Avicennian component (more fully documented in the author’s other studies), it is a kind of Avicennian-based esoteric theology. Finally, al-Ghazali’s classifications of the sciences offer a number of interesting insights into the general structure of al-Ghazali’s thought, also discussed in the present study.