Efsânevî Hz. Fâtıma Tipolojisinin Referansları Üzerine Bazı Mülahazalar

Hz. Muhammed’in ve Hz. Hatîce’nin kızı Hz. Fâtıma’ya Şiî düşüncede yüklenen ontolojik ve eskatolojik anlamın mahiyetinin ortaya konulması, özellikle Hz. Meryem ile kurulan analojinin çözümlenmesinde yatmaktadır. Şiî düşünce sisteminde Hz. Fâtıma figürü ile tarihî verileri aşan ve varoluşsal olduğu kadar uhrevî boyutta aktif rol alan bir Hz. Fâtıma imgesi tasavvur edilmiştir. Bu tasavvur, Şiî gelenek içinde imamet nazariyesinin kurumsallaşmasında, şefaatçilik ve arabuluculuk gibi uhrevî ya da şifa vericilik gibi dünyevî tezahürleri ile Hz. Meryem’in karizmasına oldukça benzer biçimde istihdam edilmiştir. Şiî gelenekte Hz. Fâtıma ve Hz. Meryem, benzer bir çile ortaklığında değerlendirilmekte; böylece bu analoji, çeşitli adlandırmalar, bakirelik, doğurganlık, iffet, şefaat, şifa ve bereket kaynağı olma, semavî bir varlık olarak dünyaya gelme, ilahî rızıklara muhatap olma gibi konularda kendisini göstermektedir. Nihayet Şiî düşüncede Hz. Fâtıma figürü bir taraftan ahistorik bir yapıda manevî bir güç kaynağı olarak şekillenirken, diğer taraftan Hz. Meryem tasavvurunda olduğu gibi ikonografik bir yapıya bürünmektedir. Böylece Hz. Fâtıma, Hıristiyanlıktaki mediatrix kavramına yakın biçimde hüküm ve hikmet sahibi bir şefaatçi olarak tasavvur edilmektedir. Şifa ve bereket kaynağı olarak da görülen Hz. Fâtıma, Hz. Meryem’den etkilendiği kadar, özellikle Altayistik alanda Umay Ana figüründen de etkilenmiş, bunun tabi sonucu olarak halk arasında “Fâtıma Ana Eli” şeklinde bir ikon da tezahür etmiştir. Bu makale, tarihî ve dinî olarak önemli ve saygın bir yere sahip olan Hz. Fâtıma’nın, farklı gerekçelerle Bâtıni bazı inanç ve kabullerin referans noktası olacak şekilde değerlendirilmesini, onun tarihsel gerçekliğin ötesinde Bâtınî inanç boyutuna çekilmek suretiyle özellikle Şiî düşüncesinde bir kült varlığa dönüştürülmek istenmesini ve bunun sonuçlarını incelemektedir. Zira bu dönüştürmenin nihayetinde Hz. Fâtıma imajı, Şiî literatüründe, imamet, velayet ve şefaat gibi üst kavramların oluşumunda bir referans olarak kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İmâmiye Şîası, Hz. Fâtıma, Hz. Meryem, Umay, Kült, Şifa

Some Ideas on the References of Legendary Typology of The Holy Fāṭima

Historically Fāṭima the daughter of Muḥammad b. ʿAbd Allāh, the Prophet of Islam, by his first wife, Khadīja b. Khuwaylid has an ontological and eschatological meaning in Shīʿī thought. It is important to reveal the nature of this situation and to analyze the analogy with the Sacred Mary. Figure of Fāṭima is very different in the Shīʿī thought system. There is a system of thinking that transcends historical data. An image of the Sacred Fāṭima, which has an active role in both existential and eternal dimension is envisaged in this thought. This conception played a role in the institutionalization of the Imāmī Shīʿī theory within the Shīʿī tradition. Fāṭima’s charisma was organized in a similar way to the Saint Mary’s. This charisma has aspects of the hereafter such as intercession and mediation. This charisma also has worldly indicators of healing. Sacred Fāṭima and Mary is evaluated in a similar “ordeal” event. This analogy shows itself in various nomenclature, virginity, fertility, chastity, intercession, healing and fertility, becoming a celestial being, coming to the world as a divine being subjects. Finally on one hand Fāṭima figure is shaped as a spiritual source in a ahistorik structure, on the other hand, as in the notion of Virgin Mary, it took an iconographic form in the Shīʿī thought. Thus Fāṭima is conceived as an intercessor of wisdom, close to the mediatrix concept in Christianity in the Shīʿī thought system. Sacred Fāṭima was accepted as a source of healing and fertility. Especially this figure is impressed by Sacred Mary as much as she is influenced by “The Umayiyesi-Umay Ana Figure” in the Altaic area. As a result of this icon appeared in the form of “Hamsa: Hand of Fāṭima” in Shīʿī public. This paper examines how the important and respected Fāṭima is judged to be a reference point for certain beliefs and acceptances in perspective of historical and religious. Similarly this paper examines how Fāṭima has been transformed into a cult entity in Shīʿī thought. As a result of this transformation, Fāṭima’s image is used as a reference in the Shīʿī literature in formation of upper concepts such as Imāmī Shīʿism, custody and intercession. This article examines the conversion of historical and religiously important and respected Sacred Fāṭima into a cult entity.

Keywords:

Imāmī Shīʿism, Sacred Fāṭima, Sacred Mary, Umay, Cult, Healing,

PDF

___

Alexandre, Monique (2005). “İlk Hıristiyan Kadınlar”. Kadınların Tarihi. Trans. Ahmet Fethi, İstanbul: İş Bankası Publishing, vol. 1.Âmulî, Abdullah Cevâdî (2015). Fâtıma İnsanlık Örneği. Trans. Muaz Pazarbaşı, İstanbul: Önsöz Publishing.And, Metin (1998). Minyatürlerle Osmanlı- İslam Mitologyası. İstanbul: YKY.Ay, Mahmut (2011). “İşarî Tefsirlerde Hz. Meryem”. Istanbul University Faculty of Theology Journal, vol. 25. Bayat, Fuzuli (2016). Türk Mitolojik Sistemi 2, İstanbul: Ötüken Publish.Borin, Françoise (2005). “Tasvirlerle Yargıya Varmak”. Kadınların Tarihi. Trans. Ahmet Fethi, İstanbul: İş Bank Publishing, vol. 3.Boss, Sarah Jane (2010). Mary. Oxford: Bloomsbury Publishing.Clohessy, Christopher Paul (2009). Fatima, Daughter of Muhammed. New Jersey: Gorgias Press.Çoruhlu, Yaşar (2015). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Publish.Dalarun, Jacques (2005). “Ruhban Bakış”. Kadınların Tarihi. Trans. Ahmet Fethi, İstanbul: İş Bankası Publishing, vol. 2. Dıykanbayeva, Mayramgül (2009). “Kırgız Atalar Kültü ve Kırgız Atalar Kültünün Yaşayan Kültüre Etkileri”. Ankara University of Gazi, Institute of Social Sciences, Unpublished PhD Thesis.Esin, Emel (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: Faculty of Literature Press.İnan, Abdülkadir (2012). “Umay İlahesi Hakkında”. Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi. Vol. 6. Kalafat, Yaşar (2015). Anadolu Halk Kültürü Monografisinde Mitolojik Şifreler-I. Ankara: Berikan Publish.Kaşgarlı Mahmut (1985). Dîvanü lügâti’t-Türk. Trans. Besim Atalay, Ankara: TDK Publish.Kummî, Ebü’l-Kâsım b. Kuleveyh (no date). Kâmilu’z-ziyârât. Kum: Müessesetü’n-Neşr, vol. 10.Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (1967). el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, vol. 4.Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb b. İshâk (1968). el-Kâfî fî ilmi’d-dîn. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1968, 1/6. Meclisî, Muhammed Bâkır (1924-1935). Bihârü’l-envâr. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye.Nişâburî, Ali Muhammed el-Fattâl (2000). Ravzatü’l-vâizîn ve tabsiretü’l-mutta‘izîn. Kum: Computer Research Center of Islamic Sciences. Penâh, Yezdan (2016). el-İrfânü’n-nazarî mebâdiuhû ve usûluhû. Trans. Alî Abbâs el-Mûsevî, Beyrut: Merkezü’l-Hadâre li’t-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî.Roded, Ruth (1994). Women in Islamic Biographical Collections: From Ibn Sa‘d to “Who’s Who”. London: Lynne Reinner Publishers.Sâbit Ali, Seyyid Ali Sâbit el-Ma‘rifî er-Rifâî (no date). Risâle-i kisve-i Ma‘rifî. Ankara: Milli Kütüphane, Manuscripts no: 06MilYzA 961.Sagalayev, Andrey Markoviç. (2017). Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller. Trans. Ali Toraman, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Press.Schleifer, Aliah (2003). İslâm’ın Kutsal Meryem’i. Trans. İbrahim Kapaklıkaya, İstanbul: Gelenek Press.Seyyid Alizâde, Hasan b. Müslim (2007). Hızırnâme: Alevî Bektaşî Âdab ve Erkânı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Press.Sumar, Afzal (2015). “Fâtıma, Daughter of Muhammad by Christopher Paul Clohessy”. Journal of Shi‘a Islamic Studies. 8/1. Şeyh Sadûk, Muhammed b. Ali b. Bâbeveyh el-Kûmî (1956). el-Emâlî. Tahran: İntişârât-ı Kitapçi. Şeyh Sadûk, Muhammed b. Ali b. Bâbeveyh el-Kûmî (1966). İlelü’ş-şerâi‘ ve’l-ahkâm. Kum: Mektebetü’d-Dâverî.Şeyh Sadûk, Muhammed b. Ali b. Bâbeveyh el-Kûmî (1989). Sevâbü’l-a‘mâl ve ‘ikâbü’l-a‘mâl. Prep. Hüseyin el-A‘lemî, Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî.Şeyh Sadûk, Muhammed b. Ali b. Bâbeveyh el-Kûmî (2000). Uyûnu’l-ahbâri’r-Rızâ. Kum: Computer Research Center of Islamic Sciences, 2:31-174.Thurlkill, Mary F. (2008). Chosen Among Women-Mary and Fatima in Medieval Christianity and Shi’ite Islam. Indiana: University of Notre Dame Press.Tûsî, Şeyh Ebû Ca‘fer Muhammed b. El-Hasen (2000). el-Emâlî fi’l-hadîs. Kum: Computer Research Center of Islamic Sciences.Tümer, Günay (1996). Hıristiyanlıkta ve İslam’da Hz. Meryem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Publishing.Üçer, Müjgan (1981). “Türk Folklorunda ‘Fadime Ana’ (II)”. Türk Folkloru Araştırmaları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi, vol. 1.Watt, W. Montgomary (2000). Müslüman-Hıristiyan Diyaloğu. Trans. Fuat Aydın, İstanbul: Birey Press.Yahyâ Âgâh b. Sâlih Efendi (no date). Mecmûʽatü’z-Zarâif Sandûkatu’l-Maʽârif. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuri Arlasez, Mikrofilm no: 4359/2492/101. Zerrinkub, Abdulhüseyin (2014). Tarihsel Perspektifiyle İran Tasavvufu. İstanbul: Önsöz Publishing.